Z manipulacją emocjonalną spotkać się można w każdym środowisku i w każdej relacji międzyludzkiej. Sztuką manipulacji posługują się producenci, sprzedawcy, politycy, dziennikarze, menedżerowie, a nawet duszpasterze. Mniej lub bardziej świadomie ludzie korzystają z technik wywierania wpływu w osobistych relacjach. Niezwykle częstym zjawiskiem jest manipulacja emocjonalna w związku. Manipulują nawet najmłodsze dzieci, starając się wymóc pożądane działania na swoich rodzicach.
Spis treści
Czym jest manipulacja emocjonalna?
Manipulacja emocjonalna, nazywana także psychomanipulacją, to rodzaj wpływu na drugiego człowieka, który:
- ma skłonić go do podjęcia określonych działań w poczuciu, że robi to dobrowolnie, z korzyścią dla siebie,
- ma wywołać zachowanie lub sposób myślenia służący celom manipulatora, ale najczęściej sprzeczny z interesami danej osoby,
- odwołuje się do takich stanów emocjonalnych, jak strach, poczucie winy lub obowiązku, oczekiwanie nagrody,
- wykorzystuje pośrednie, nieuczciwe metody, zazwyczaj stosuje je z premedytacją.
Manipulacja emocjonalna nie jest wprawdzie postępowaniem niewłaściwym w świetle prawa, ale uznawanym powszechnie za nieetyczne, zwłaszcza wówczas, gdy bazuje na wiedzy dotyczącej mechanizmów funkcjonowania ludzkiej psychiki i odbywa się ze świadomym użyciem wypróbowanych technik. Wywieraniu wpływu służą bowiem takie działania, jak wykorzystywanie czyjejś słabości czy nieuwagi, wybiórcze posługiwanie się faktami (przemilczanie lub przesadne eksponowanie określonych informacji) lub wręcz preparowanie ich, składanie obietnic bez pokrycia, prowokacja, szantaż, indoktrynacja, a nawet stosowanie bodźców podprogowych (np. sygnałów audiowizualnych oddziałujących na podświadomość).
Manipulacja emocjonalna a perswazja
Aby lepiej zrozumieć istotę psychomanipulacji, warto odróżnić ją od perswazji. Ta druga także jest formą wywierania wpływu, celem wywołania pożądanych zachowań lub postaw. Za perswazją stoją jednak inne intencje niż za manipulacją. Jest ona działaniem etycznie neutralnym lub skierowanym na dobro innych ludzi. Ma służyć przekonaniu ich do racji uznawanych za słuszne, a nie do realizacji własnych interesów czyimś kosztem. Osoba stosująca perswazję może korzystać z technik wywierania wpływu czy odwoływać się do emocji, ale przekaz ten cechuje się zwykle znacznie większą otwartością niż psychomanipulacja. Przede wszystkim jednak pozostawia drugiemu człowiekowi przestrzeń do krytycznego namysłu i dokonania świadomego, samodzielnego wyboru. Manipulację emocjonalną stosuje się w reklamach, kampaniach wyborczych czy w toksycznych związkach. Perswazja jest natomiast narzędziem psychoterapii, edukacji i jedną z zalecanych metod wychowawczych.
Czemu służy manipulacja emocjonalna?
Psychomanipulację można zastosować w rozmaitych okolicznościach. Z jej technik świadomie korzystają specjaliści w zakresie marketingu działań. Ich celem jest wypromowanie określonych produktów lub idei, niezależnie od ich rzeczywistej wartości. Powszechnie stosuje się manipulację emocjonalną w miejscach pracy, najczęściej po to, by zwiększyć efektywność działania pracowników kosztem minimalnych nakładów. W relacjach rodzinnych czy partnerskich manipulacja może służyć zapewnieniu sobie uwagi czy lojalności drugiej osoby. Wszystkie wymienione motywy można sprowadzić do potrzeby osiągnięcia pewnego zysku i utrzymania kontroli nad innymi ludźmi. Co ciekawe, za manipulacją często stoi słabość manipulatora, na przykład lęk, niepewność, brak poczucia własnej wartości albo przekonania o wysokiej jakości promowanych produktów czy idei. Część osób z zaburzeniem osobowości narcystycznej np. narcystyczna matka, stosuję tę formę manipulacji, aby uzyskać to na czym jej zależy.
Kto jest najbardziej podatny na psychomanipulację?
Wszyscy ludzie, w mniejszym lub większym stopniu, ulegają manipulacji emocjonalnej. Jej skuteczność zależy jednak od wielu czynników, które sprawiają, że niektórzy są bardziej, a inni mniej podatni na wpływy. Najmocniej narażone są na nie osoby niedojrzałe (emocjonalnie lub intelektualnie) – dzieci i młodzież albo dorośli niewykształceni, niedoświadczeni lub cierpiący na różnego typu zaburzenia psychiczne. Łatwiej także wykorzystać ludzi z niską samooceną, nieasertywnych, samotnych, spragnionych czyjejś miłości i akceptacji albo pogrążonych w takich problemach, jak brak pracy czy trudna sytuacja finansowa. Zachodzi spora korelacja pomiędzy podatnością na wpływy, a takimi cechami, jak impulsywność, perfekcjonizm, altruizm, ksenofobia.
Metody manipulacji emocjonalnej
Metody psychomanipulacji bazują na szeregu typowych schematów ludzkich zachowań, jakie uruchamiają się w obliczu określonych sytuacji i związanych z nimi emocji. Przykładami takich mechanizmów są:
- dysonans poznawczy, czyli stan nieprzyjemnego napięcia, jaki pojawia się w obliczu niezgodności jednocześnie występujących sądów;
- wiara w autorytety, czyli skłonność do przyznania racji ekspertom w danej dziedzinie;
- tendencja do ulegania wpływom osób, które się lubi albo dzieli z nimi te same przekonania;
- przekonanie o słuszności działań czy postaw większości ludzi;
- pożądanie rzeczy, które są trudno dostępne (często tylko pozornie);
- poczucie zobowiązania wobec osób, którym się coś zawdzięcza;
- skłonność do podtrzymywania swoich decyzji, kontynuowania raz podjętych działań;
- lęk i niepewność w obliczu krzyku, krytyki czy sarkazmu;
- stres związany z działaniem pod presją czasu, w związku z którym chętnie korzysta się z gotowych rozwiązań.
Aby zbudować swoją przewagę, manipulator ucieka się do takich chwytów, jak:
- pozyskiwanie możliwie największej liczby informacji o osobie, na którą chce wpłynąć;
- podejmowanie rozmowy w okolicznościach, w których manipulowany nie czuje się pewnie albo w chwili, gdy jest rozkojarzony;
- zasypywanie rozmówcy danymi, które mają pozór rzetelnych informacji, bez potwierdzania ich rzeczywistymi dowodami;
- stwarzanie wrażenia, że to manipulowany jest odpowiedzialny za niekorzystną sytuację, w której znalazł się manipulator;
- wzbudzanie współczucia poprzez malowanie fałszywego obrazu siebie jako ofiary pewnych zdarzeń;
- wykorzystywanie wdzięku osobistego czy pochlebstw w celu zbudowania zaufania drugiej osoby.
Świadoma manipulacja emocjonalna, stosowana w handlu czy w negocjacjach, może odbywać się z użyciem metod znanych jako technika „stopy w drzwiach” (wyłożenie swojej prośby po uzyskaniu pozytywnej reakcji na inną, mniej istotną) czy technika „drzwi zatrzaśniętych przed nosem” (przedstawienie oczekiwań relatywnie niewielkich w stosunku do tych, które spotkały się z wcześniejszą odmową). Dziesiątki opisanych w literaturze schematów wywierania wpływu stają się narzędziem w rękach manipulatorów. Jednocześnie jednak znajomość tych mechanizmów może służyć obronie przed ich nieuczciwymi praktykami.
Jak się obronić przed manipulacją emocjonalną?
Wiedza na temat powszechnie stosowanych technik manipulacji emocjonalnej pozwala je zidentyfikować, ale też obnażyć, co zwykle jest najskuteczniejszym sposobem obrony. W obliczu podejrzenia psychomanipulacji właściwe jest pozostawienie sobie czasu na reakcję. Manipulatorzy bazują bowiem głównie na tym, że ludzie działają pod wpływem chwilowych emocji. Tymczasem dystans do problemu pozwala na spokojne, krytyczne myślenie i podjęcie najlepszej dla siebie decyzji. Niekorzystnym wpływom przeciwstawić się można także dzięki treningowi asertywności i budowaniu poczucia własnej wartości. Osoby, które z bez trudu identyfikują swoje potrzeby i nie boją się ich formułować, nie poddają się łatwo psychomanipulacji. Ponadto łatwiej stawić czoła manipulatorom wówczas, gdy nie szuka się rozpaczliwie miłości ani uznania w oczach innych osób, ponieważ ma się oparcie w sobie samym. Bardzo często manipulacja emocjonalna jest używana przez biorcę w toksycznym związku.
Bezpłatna konsultacja
Jeśli doświadczasz manipulacji emocjonalnej ze strony bliskich lub chcesz lepiej zrozumieć, jak budować zdrowe granice w relacjach, zapraszamy na bezpłatną konsultację w PsychoCare. Nasi specjaliści pomogą Ci rozpoznać mechanizmy manipulacyjne oraz zidentyfikować strategie, które wspierają Twoją autonomię emocjonalną. Skontaktuj się z nami, aby umówić się na bezpłatną konsultację – pomożemy Ci odzyskać poczucie kontroli, pewność siebie i zbudować zdrowe, pełne szacunku relacje z innymi.
Bibliografia:
E. Aronson, Człowiek – istota społeczna, tł. J. Radzicki, Warszawa 2009.
R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, tł. B. Wojciszke, Sopot 2007.
