Perfekcjonizm – jak nauczyć się żyć nie idealnie?

Perfekcjonizm – czy można się z niego wyleczyć?

Perfekcjonizm uznawany jest za jedną z najbardziej złożonych i wielowymiarowych cech ludzkiej osobowości. Chociaż zazwyczaj kojarzy nam się pozytywnie, w sytuacji, w której dochodzi do jego wyraźnego nasilenia, zaczyna wywierać negatywny wpływ na życie człowieka. Czym jest perfekcjonizm kliniczny? I czy wyleczenie się z niego w ogóle jest możliwe? Odpowiedzi na te pytania oraz ciekawe informacje na temat niniejszej cechy osobowości, znajdziesz w dalszej części artykułu. 

Spis treści:

• Perfekcjonizm kliniczny – definicja
• Przyczyny perfekcjonizmu 
• Perfekcjonizm – kiedy negatywnie wpływa na nasze zdrowie i samopoczucie?
• Perfekcjonizm a myślenie dychotomiczne (myślenie czarno-białe)
• Depresja a perfekcjonizm
• Perfekcjonizm a zaburzenia osobowości 
• Perfekcjonizm a zaburzenia odżywiania
• Jak leczyć perfekcjonizm?
• Podsumowanie 
• Bibliografia

Perfekcjonizm kliniczny – definicja 

W świetle definicji, perfekcjonizm kliniczny polega na stawianiu wobec siebie niezwykle wysokich wymagań oraz standardów, co do wykonywanych zadań. Ponadto, charakteryzuje się on nadmiernym przejmowaniem się porażkami. 

Wyróżniamy 3 rodzaje perfekcjonizmu klinicznego:

• PERFEKCJONIZM ZORIENTOWANY NA WŁASNE „JA”, który polega na potrzebie bycia doskonałym oraz stawianiu sobie bardzo wysokich wymagań; 
• PERFEKCJONIZM ZORIENTOWANY NA INNYCH, który polega na stawianiu wysokich wymagań oraz stałym podnoszeniu standardów wobec innych;
• PERFEKCJONIZM USTALONY SPOŁECZNIE, który uwarunkowany jest czynnikami społecznymi oraz przekonaniami, że inni wymagają od nas perfekcyjnego zachowania. Na przykład, nasi rodzice lub nauczyciele.

W literaturze perfekcjonizm kliniczny określany jest również jako perfekcjonizm negatywny lub dysfunkcjonalny. W odróżnieniu od funkcjonalnego typu niniejszej cechy osobowości, ta kliniczna charakteryzuje się stawianiem sobie wymagań, których zrealizowanie nie jest praktycznie możliwe. Zdarza się również, iż osoby, którym mimo wszystko udało się spełnić swoje wymagania, stwierdzają, że były one zbyt niskie. Wówczas dochodzi do sytuacji, w której osoba nakłada na siebie jeszcze trudniejszy do osiągnięcia cel. Skutkiem tego jest narażenie siebie na doznanie porażki, co znacząco wpływa na obniżenie samopoczucia jednostki. 

Przyczyny perfekcjonizmu

Przyczyn perfekcjonizmu możemy upatrywać się zarówno w czynnikach pochodzenia zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Co oznacza, że wpływ na kształtowanie się niniejszej cechy osobowości posiadają zarówno nasze predyspozycje genetyczne, jak i sposób, w jaki zostaliśmy wychowani oraz nasze otoczenie. Chociaż nie ma jasno ustalonych przyczyn kształtowania się dysfunkcjonalnego perfekcjonizmu, możemy wyróżnić pewne czynniki ryzyka wpływające na ten proces. 

• Nadmierne wymagania i ciągła krytyka ze strony rodziców; 
• Porównywanie osiągnięć dziecka do rówieśników; 
• Stosowanie kar cielesnych za niespełnianie wymagań rodziców;
• Miłość warunkowana osiąganiem sukcesów. 

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż nasilenie cech perfekcjonizmu negatywnego częściej obserwuje się u jedynaków oraz dzieci pierworodnych. 

Perfekcjonizm – kiedy negatywnie wpływa na nasze zdrowie i samopoczucie?

Wpływ perfekcjonizmu na nasze życie może przyjmować zarówno pozytywny, jak i negatywny wymiar. Z dysfunkcjonalnym charakterem niniejszej cechy osobowości mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do jej znacznego nasilenia. Zgodnie z teorią R. Shafran oraz M. Warrena możemy wyróżnić następujące, negatywne przejawy perfekcjonizmu:

• Emocjonalne: nieustępujące poczucie niezadowolenia z siebie, poczucie winy oraz wstydu, które doprowadzić może do wywołania uczucia lęku, a nawet rozwoju depresji; 
• Społeczne: ciągłe porównywanie siebie do innych i związana z tym zazdrość oraz brak zaufania. Konsekwencją niniejszych uczuć jest najczęściej izolacja oraz nawiązywanie relacji o charakterze konkurencyjnym; 
• Fizyczne: nieustępliwe dążenie do realizacji własnych celów może doprowadzić do bezsenności oraz przewlekłego bólu w okolicach kręgosłupa; 
• Poznawcze: osłabienie koncentracji, a tym samym zmniejszenie efektywności w dążeniu do realizacji celów; 
• Behawioralne: skłonność do wielokrotnego sprawdzania i ponownego wykonywania swojej pracy, niemożność rozpoczęcia działania w obawie przed doznaniem porażki. 

Perfekcjonizm a myślenie dychotomiczne (myślenie czarno-białe)

W świetle teorii naukowych, skłonność do myślenia czarno-białego stanowi istotny czynnik podtrzymujący perfekcjonizm dysfunkcjonalny. Oznacza to, że osoby odznaczające się nasilonym perfekcjonizmem posługują się systemem 0-1 w ocenie własnych osiągnięć. Mogą one osiągnąć pełen sukces lub całkowitą porażkę, nic pomiędzy. Co ważne, myślenie dychotomiczne skorelowane jest z negatywnym perfekcjonizmem. Na podstawie badań (Riley i Shafran) stwierdzono, iż osoby przejawiające cechy perfekcjonizmu pozytywnego nie wykazują częstych skłonności do posługiwania się myśleniem dychotomicznym. 

Depresja a perfekcjonizm

Zgodnie z poznawczą koncepcją rozwoju depresji, opracowaną przez Aarona Becka (amerykańskiego psychiatrę, jednego z twórców terapii poznawczej), skłonność do zachorowania na depresję posiadają osoby, które wykazują określone przekonania na temat siebie oraz otaczającego świata. Jedną z często pojawiających się u takich osób cech jest dysfunkcjonalny perfekcjonizm, łączący się bezpośrednio z myśleniem „wszystko, albo nic”. Na przykład:

• „Muszę wszystko mieć pod kontrolą, jeśli nie będę miał to oznacza, że jestem nieudacznikiem”;
• „To, że mi się udało oznacza, że osiągnięcie celu wcale nie było trudne. Zdecydowanie stać mnie na więcej”;
• „Jak już coś robię, to muszę osiągnąć idealny efekt, w przeciwnym razie moje postępowanie nie ma najmniejszego sensu”;
• „Mogę osiągnąć satysfakcję z życia tylko wtedy, gdy będzie ono usłane pasmem sukcesów. Nie godzę się na porażkę”.

Powyższe przykłady przekonań są odzwierciedleniem negatywnego perfekcjonizmu, zwiększającego ryzyko wystąpienia zburzeń depresyjnych w przyszłości. Jednostka przejawiająca zaprezentowany schemat myślenia większość swoich życiowych dokonań postrzega jako porażkę. Jeżeli coś mu się udało, to oznacza, że wymagania były zbyt nisko postawione. Utrzymywanie się tego typu myśli przez dłuższy czas, predysponuje do wywołania poważnych zaburzeń depresyjnych, w leczeniu których niezbędna jest psychoterapia. 

Perfekcjonizm a zaburzenia osobowości

Chociaż związek między perfekcjonizmem klinicznym, a zaburzeniami osobowości nadal jest badany, istnieją doniesienia naukowe potwierdzające ich wzajemny wpływ. Najwięcej cech wspólnych znajdziemy między obsesyjno-kompulsywnym zaburzeniem osobowości a perfekcjonizmem dysfunkcjonalnym. Niniejsze zaburzenie osobowości charakteryzuje się przekonaniami typu „nie mogę/nie wolno mi popełniać błędów”. Dodatkowo, kryteria diagnostyczne powyższej jednostki chorobowej zakładają, iż występujący perfekcjonizm wpływa na zakłócenie wykonywania zadań. 

Ponadto, możemy odnaleźć związek między perfekcjonizmem klinicznym a bierno-agresywnym zaburzeniem osobowości. W tym przypadku, jednostka charakteryzuje się zbyt krytycznym stosunkiem do samego siebie. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż podwyższony poziom perfekcjonizmu (związanego z funkcjonowaniem społecznym) objawia się u osób z zaburzeniem osobowości borderline. 

Perfekcjonizm a zaburzenia odżywiania

Nadmierny perfekcjonizm uznawany jest za jeden z czynników predysponujących do wystąpienia i utrzymywania się zaburzeń odżywiania. Przeprowadzone badania kliniczne wskazują na silny związek perfekcjonizmu z anoreksją. Warto zwrócić uwagę na fakt, że podwyższony poziom niniejszej cechy osobowości, występował również u pacjentów/pacjentek z bulimią. Istotne jest, że znacznie nasilony perfekcjonizm jest negatywnym predyktorem dotyczącym efektywności stosowanej terapii. Dlatego też, tak ważne jest zbadanie tego czynnika, przed wybraniem odpowiedniej dla pacjenta formy leczenia. Co ciekawe, również myślenie dychotomiczne jest istotnym czynnikiem oddziałującym na utrzymywanie się zaburzeń odżywiania. Taki rodzaj myślenia ułatwia rozwój rygorystycznych zasad dietetycznych. Ponadto, może wpływać na zwiększenie ryzyka pojawienia się epizodów objadania w przebiegu bulimii. 

Jak leczyć perfekcjonizm?

W leczeniu perfekcjonizmu klinicznego niezbędna jest psychoterapia. Tylko pod okiem wykwalifikowanego psychologa lub psychoterapeuty, możliwe jest wykształcenie prawidłowych wzorców myślenia. 

Jednym z pierwszych etapów leczenia jest edukacja pacjenta, na temat dotykającego go zaburzenia. Ważne jest również wspólne rozpoznanie dominujących przekonań (zniekształceń poznawczych) oraz myślenia o charakterze czarno-białym. Pacjent musi zrozumieć, że prezentowany przez niego 0-1 model myślenia, nie jest zdrowy i negatywnie wpływa na jego życie. Kiedy pacjent jest już w stanie rozpoznać, a przede wszystkim zrozumieć, że jego postrzeganie świata, wywiera negatywny wpływ na jego życie, możliwe jest rozpoczęcie pracy nad zmianami. Zarówno pacjent, jak i psycholog/psychoterapeuta wspólnie próbują wypracować nowe, adaptacyjne modele myślenia. Zadaniem terapeuty jest również uświadomienie pacjentowi, że między bielą, a czernią istnieją miliony odcieni szarości. Dzięki temu, będzie on wiedział, że zawsze możliwe jest inne rozwiązanie. 

Osiągnięcie takich efektów możliwe jest tylko dzięki systematycznej i opartej na dobrej relacji współpracy między pacjentem a terapeutą. W niektórych sytuacjach, na przykład gdy dojdzie do rozwoju depresji na skutek nasilonego perfekcjonizmu, niezbędne może okazać się wprowadzenie środków farmaceutycznych. Należy pamiętać, że są one w stanie jedynie zamaskować objawy depresji, nie zmienią jednak wzorców myślenia, które doprowadziły do jej rozwoju. 

W leczeniu perfekcjonizmu klinicznego najczęściej wykorzystywana jest terapia poznawczo-behawioralna. Niemniej jednak, w przypadku, gdy perfekcjonizm pacjenta stanowi wynik nierozwiązanych konfliktów jeszcze z okresu dzieciństwa, równie skuteczna może okazać się psychoanaliza. Dobór odpowiedniej metody terapeutycznej zależy zarówno od przyczyn zaburzenia, jak i indywidualnych uwarunkowań osobowościowych pacjenta. 

Podsumowanie 

Osiąganie perfekcyjnych wyników w każdej dziedzinie życia jest niemożliwe do spełnienia. Ponadto, dążenie do osiągnięcia takiego celu doprowadza często do wzmożonego stresu, a nawet wywołania zaburzeń nastroju. Dlatego też, tak ważne jest, aby w przypadku nasilonych cech perfekcjonizmu, poszukać pomocy w gabinecie psychologa lub psychoterapeuty. Dzięki współpracy ze specjalistą, możliwe stanie się wypracowanie nowych, zdrowych wzorców myślenia. Skuteczna psychoterapia pomoże pacjentowi nie tylko uporać się z dręczącym go dążeniem do perfekcji, ale również znacząco wpłynie na podniesienie jego satysfakcji z życia. 

Bilbliografia

1. Anshel, Mark i Han-Joo Eom. 2003. Exploring the dimensions of perfectionism in sport, „International Journal of Sport Psychology” 34;
2. Beck JS. Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2005;
3. Elliott, Miriam i Susan Meltsner. 1991. The perfectionist predicament: How to stop driving yourself and others crazy, New York: William Morrow and Company
4. Hewitt PL, Flett GL, Sherry SB, Habke M, Parkin M, Lam RW, i in. The interpersonal expression of perfectionism: Perfectionistic self-presentation and psychological distress. J Pers Soc Psychol. 2003;
5. Popiel A, Pragłowska E. Psychoterapia poznawczo – behawioralna. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Paradygmat; 2008
6. Rheaume J, Freeston MH, Ladouceur R. Functional and dysfunctional perfectionism: Construct validity of a new instrument. Paper presented at the world congress of behavioral and cognitive therapies, Copenhagen, Denmark; 1995;
7. Riley C, Shafran R. Clinical perfectionism: A preliminary qualitative analysis. Behav Cogn Psychoth. 2005;
8. Shafran, Roz i Warren Mansell. 2001. Perfectionism and psychopathology: a review of research and treatment, „Clinical Psychology Review” 21
9. Terry-Short LA, Owens RG, Slade PD, Dewey ME. Positive and negative perfectionism. Pers Individ Dif. 1995;
10. Winter, Richard. 2013. W pułapce perfekcjonizmu. Prosta droga do porażki, Kraków: Wydawnictwo WAM.