Na każdym z etapów naszego życia, zarówno w dzieciństwie, jak i w okresie dorosłości doświadczamy różnych problemów z agresją. W zależności od stopnia jej intensywności oraz przejawianej formy, może ona w sposób istotny wpływać na jakość życia i funkcjonowanie jednostki w życiu społecznym. Na czym polega agresja? Jakie są jej rodzaje? I w końcu jakie są przyczyny niniejszego zjawiska? Odpowiedzi na te pytania oraz najważniejsze kwestie związane z tematem agresji zostały opisane w dalszej części tekstu.
Spis treści
Agresja – definicja pojęcia
Znaczenie pojęcia agresji jest niezwykle szerokie i może odnosić się do wielu różnych działań, najczęściej o napastliwym lub wrogim charakterze. Mierząc się z próbą naukowego wyjaśnienia niniejszego zjawiska, Jolanta Wolińska postanowiła wyróżnić następujące kryteria:
- Występowanie komponentów emocjonalnych – związanych z przejawianiem złości lub gniewu;
- Pojawianie się intencjonalności związanej z czynieniem szkody – skorelowanej z kierowaniem się motywem wyrządzenia drugiej osobie (lub grupie osób) krzywdy;
- Spowodowanie konkretnych konsekwencji podejmowanych przez siebie działań, które najczęściej wiążą się z cierpieniem osoby (lub grupy osób), której wyrządziliśmy krzywdę;
- Poddanie się modyfikującemu wpływowi kontekstu społecznego – związanego w większości przypadków z pełnieniem określonej roli społecznej.
Twórcą klasycznej definicji agresji jest Arnold Buss. Opisuje on niniejsze zjawisko jako „reakcję, która dostarcza szkodliwych bodźców innemu organizmowi”. Podczas tworzenia nowoczesnych definicji agresji, rozszerza się powyższy opis zarówno o intencjonalność działań agresywnych, jak i unikanie szkody.

Warto również wiedzieć, iż w dziedzinie psychologii agresja definiowana jest jako działanie skierowane przeciwko osobom lub/oraz przedmiotom, które wywołują w jednostce uczucie gniewu lub niezadowolenia. Ponadto, agresja wykazuje cechy celowości, związane z intencjonalnym podejmowaniem czynów, które mają wyrządzić szkodę określonym osobom lub/oraz grupom osób.
Przyglądając się niniejszemu zjawisku, warto również uwzględnić definicję opracowaną przez Philipa Zimbardo. Amerykański psycholog opisuje bowiem agresję jako swoistą reakcję, która polega na wyrządzaniu krzywdy innym lub sobie, jak również polegającej na niszczeniu przedmiotów.
Rodzaje agresji – podział w świetle teorii Ericha Fromma
Erich Fromm opisując zjawisko agresji postanowił dokonać jej podziału na:
- Biologicznie przystosowawczą;
- Biologicznie nieprzystosowawczą.
Agresja biologicznie przystosowawcza określana jest często mianem agresji niezłośliwej. Stanowi ona rodzaj reakcji na zagrożenie i występuje zarówno u ludzi, jak i zwierząt. Jej celem jest likwidacja zagrożenia. W swojej pracy, E. Fromm dokonuje dalszego rozróżnienia agresji biologicznie przystosowawczej na pseudoagresję, przypadkową agresję, agresję w czasie zabawy, agresję obronną oraz asertywną. Agresja biologicznie nieprzystosowawcza (określana również jako agresja złośliwa) charakteryzuje się okrucieństwem oraz intencjonalnością. Celem agresora jest destrukcja drugiej osoby (lub grupy osób) i postawienie jej w obliczu zagrożenia zdrowia, a nawet życia.
Inne rodzaje i przejawy agresji
Podejmując próbę usystematyzowania problemu agresji, Adam Frączek postanowił rozróżnić jej rodzaje:
- Agresja słowa (znana również jako agresja werbalna);
- Agresja fizyczna;
- Agresja symboliczna;
- Agresja sterowana przez złość oraz chęć wyrządzenia szkody innymi.
W literaturze przedmiotu możemy również znaleźć inne podziały agresji. Ten opisywany przez Tadeusza Tomaszewskiego rozróżnia zjawisko agresji ze względu na podejmowany przez nią kierunek: agresję skierowaną na zewnątrz – czyli przeciwko innym osobom i/lub przedmiotom; agresję skierowaną do wewnątrz – związaną z podejmowaniem szkodliwych czynów wobec własnej osoby. Niemniej jednak, wśród najczęściej opisywanych form agresji spotykamy:
- Napastliwość fizyczną: przejawiającą się za pośrednictwem czynów, które mogą w sposób bezpośredni zagrozić życiu lub zdrowiu drugiej osoby. Na przykład, poprzez kopanie, szarpanie, bicie.
- Napastliwość słowną: mogącą przebierać formę zarówno bezpośrednich wypowiedzi o napastliwym charakterze, jak i pośrednich wypowiedzi, które mogą wyrządzić szkodę drugiej osobie poprzez skierowanie negatywnych wypowiedzi o ofierze do osób trzecich.
- Napastliwość pośrednią: polegającą na wyrządzaniu komuś krzywdy nie wprost. W niniejszym przypadku najczęściej mamy do czynienia z niszczeniem cudzej własności lub złośliwym obgadywaniem w towarzystwie osób trzecich.
- Negatywizm: celowe przejawianie zachowań opozycyjnych wobec drugiej osoby (grupy osób). Na przykład poprzez nieuzasadnione odmawianie współpracy lub stawianie oporu.
- Podejrzliwość: opierającą się na jawnym okazywaniu braku zaufania wobec drugiej osoby.
Na czym polega problem autoagresji?
Analizując zagadnienie agresji, nie sposób nie wspomnieć o autoagresji. Niniejsze zjawisko charakteryzuje się skierowaniem negatywnych emocji wobec własnej osoby. Ze względu na przyjmowaną formę, autoagresję możemy podzielić na:
- Autoagresję jawną – która charakteryzuje się nawracającym okaleczaniem własnego ciała. Wśród najczęstszych form jej przejawu spotykamy zarówno rany cięte na rękach, nogach, ramionach, jak i brzuchu. Rany te zadawane są przy użyciu ostrych narzędzi. Na przykład, noża lub żyletki. Zdarza się również, iż osoby stosujące zachowania autoagresywne zadają sobie ból poprzez przypalanie skóry papierosem, a nawet kwasem.
- Autoagresję ukrytą – charakteryzującą się wywoływaniem psychicznych lub fizycznych dolegliwości, które mogą przywodzić nam na myśl objawy niektórych chorób somatycznych.
Przyczyny agresji w ujęciu psychologicznym
Problemy z agresją mogą mieć różną przyczynę. Niemniej jednak, w literaturze przedmiotu najczęściej opisywane są trzy teorie wyjaśniające powstawanie niniejszego zjawiska. Po pierwsze, teoria utożsamiająca agresję z ludzkim instynktem. Po drugie, teoria opisująca agresję jako wynik nabytego popędu. Po trzecie, teoria wyjaśniająca powstawanie agresji w oparciu o efekt uczenia się.
Teorie poruszające zagadnienie agresji w kontekście instynktu
Pierwsze opracowania naukowe na powyższy temat zostały przedstawione przez Zygmunta Freuda. Jego zdaniem, agresja stanowi niezbędny czynnik ludzkiego życia, zapewniający możliwość przetrwania gatunku. Austriacki psychiatra twierdził również, że każdy z nas przychodzi na świat z gotowym instynktem walki. Podobnego zdania był również Konrad Lorenz (austriacki zoolog, laureat Nagrody Nobla). Opisywał on zjawisko agresji jako wrodzony wzorzec zachowania, który jest pobudzany pod wpływem odpowiednich bodźców (wyzwalaczy). Mimo, iż teorie opisujące agresję jako przejaw wrodzonego popędu cieszyły się uznaniem i popularnością przez długie lata, dzisiaj coraz częściej poddawane są krytyce. Pod wątpliwość szczególnie brany jest brak opisu konkretnych bodźców, które odpowiedzialne są za wyzwalanie instynktu agresji w człowieku.
Teorie poruszające zagadnienie agresji w kontekście nabytych popędów
W 1939 roku John Dollard (amerykański psycholog), wraz ze swoimi współpracownikami, opracował teorię „frustracji-agresji”. Jej podstawę stanowić miały dwie tezy:
Po pierwsze, agresja jest zawsze poprzedzona frustracją;
Po drugie, każda frustracja doprowadza do bezwzględnego wywołania agresji.
Zdaniem naukowca, agresja stanowi swego rodzaju popęd będący „naturalną” reakcją na zjawisko frustracji. Ponadto, agresja jest odpowiedzią na uczucie frustracji wtedy, gdy jest najsilniej wyuczoną reakcją na uczucie gniewu. Niemniej jednak, niniejsza teoria nie spotkała się z dużą przychylnością środowiska naukowego. Niejako w jej obronie wystąpił Leonard Berkowitz (amerykański psycholog). Uważał on, że frustracja odpowiedzialna jest za wywołanie uczucia gniewu, który należy do specyficznych emocji związanych ze zjawiskiem agresji. Jednak jego zdaniem, gniew stanowi jedynie gotowość do podjęcia agresywnego zachowania, które może się pojawić lub nie. Proces ten jest bowiem zależny od indywidualnej reakcji jednostki na bodźce pochodzące z otoczenia.
Teorie poruszające zagadnienie agresji w kontekście efektu uczenia się
Albert Bandura uznawany jest za twórcę społecznej teorii uczenia się. Jego zdaniem na zachowania agresywne człowieka wpływ wywierają przede wszystkim czynniki środowiskowe (społeczne). Niniejsza teoria zakłada również, że zarówno frustracja, jak i ból są istotnym czynnikami wyzwalającymi reakcję agresywną. Niemniej jednak, zanim się ona pojawi, doświadczamy różnych czynników pośrednich, które mogą zahamować lub zwiększyć intensywność podejmowania zachowań agresywnych. Bandura zakłada, iż zachowania agresywne przejawiane przez człowieka stanowią wynik uczenia się. Dlatego też, wpływ na podejmowane przez niego zachowania będą wywierały wzorce z jakimi miał styczność na różnych etapach rozwoju. Mogą to być zarówno wzorce agresywne, jak i dążące do złagodzenie negatywnych emocji. Ponadto, autor niniejszej teorii szczególną uwagę przywiązuje do wzmocnień, jakich doświadcza jednostka. Jeśli jako dziecko była ona karana za podejmowanie czynów agresywnych, zmniejsza się ryzyko przejawiania ich w przyszłości. Jeśli natomiast była za nie nagradzana, taka osoba będzie powielała niniejszy wzorzec na dalszych etapach swojego życia.
Agresja po alkoholu oraz spożyciu substancji o działaniu psychoaktywnym
Liczne badania naukowe dowodzą, iż zarówno spożywanie nadmiernych ilości alkoholu, jak i substancji psychoaktywnych, może wpływać na ataki agresji, a nawet przemocy wobec osób ze swojego bliskiego otoczenia. Okazuje się, iż w przypadku osób zmagających się z problemem uzależnienia, podjęcie odpowiedniego leczenia obniża tendencję do przejawiania zachowań agresywnych, zarówno wobec innych ludzi, jak i własnej osoby. Warto również wiedzieć, iż przerwanie uczestnictwa w terapii uzależnienia, doprowadza do ponownego zwiększenia częstotliwości przejawiania reakcji agresywnych przez jednostkę.
Napady agresji – jak sobie z nimi radzić?
Zarówno wybuchy agresji, jak i podejmowanie zachowań agresywnych wobec własnej osoby, istotnie wpływają na jakość życia jednostki i jej otoczenia. Dlatego też, niejednokrotnie niezbędne okazuje się podjęcie właściwych działań o charakterze terapeutycznym. Dzięki opiece wykwalifikowanego psychologa lub psychoterapeuty (czym się różnią), możliwe staje się trafne rozpoznanie i zinterpretowanie bodźców, które odpowiedzialne są za wywołanie myśli i zachowań o charakterze agresywnym. Podczas pracy terapeutycznej, jesteśmy również w stanie poznać skuteczne mechanizmy radzenia sobie z sytuacjami o dużym natężeniu negatywnych emocji. Zadaniem psychologa jest również rozwinięcie w jednostce zdolności do rozpoznawania reakcji otoczenia na przejawiane przez niego zachowania agresywne. Dzięki terapii, pacjent jest w stanie zrozumieć, że przejawiana przez niego agresja wywołuje negatywne emocje wśród otoczenia, co niejednokrotnie doprowadza do osłabienia więzi między członkami bliskiej rodziny. Innym sposobem radzenia sobie z niniejszym zjawiskiem jest Trening Zastępowania Agresji. Metoda ta poprzez systematyczne ćwiczenie prawidłowych wzorców zachowania jest w stanie wykształcić w jednostce efektywne sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami.
Jak reagować na agresję?
Na każdym z etapów naszego życia, doświadczamy różnych przejawów agresji. Niemniej jednak, bez względu na stopień ich nasilenia oraz podejmowaną formę, nigdy nie powinniśmy przechodzić wobec nich obojętnie. Warto pamiętać, że nie tylko czyny, ale również toksyczne słowa są w stanie istotnie wpłynąć na jakość życia człowieka i niejednokrotnie doprowadzić do rozległych konsekwencji. Dlatego też, tak ważne jest, aby podejmować liczne działania, które mają na celu zapobieganie agresji. Zarówno w środowisku domowym, szkolnym, jak i zawodowym, niezwykle istotna jest edukacja. To właśnie dzięki niej możliwe staje się nie tylko poznanie zjawiska agresji, ale również skutecznych sposobów zapobiegania oraz radzenia sobie z nią.
Podsumowanie
Bez względu na swój charakter oraz przyczynę, agresja zawsze jest zjawiskiem negatywnym, wymagającym podjęcia odpowiednich środków mających na celu jej zaprzestanie. Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, jednym z głównych sposobów jej zapobiegania jest prezentowanie właściwych postaw przez otoczenie. Dzięki ich obserwacji, inne jednostki poprzez naśladowanie będą w stanie powielać adaptacyjne wzorce również w zakresie własnych zachowań. Warto również pamiętać, że dzięki podjęciu odpowiedniej współpracy terapeutycznej z wykwalifikowanym psychologiem lub psychoterapeutą, możliwe staje się wyeliminowanie zachowań i myśli o charakterze agresywnym ze swojego życia.
W placówkach Psycho Care pracują doświadczeni psychoterapeuci, którzy pracują z pacjentami zmagającymi się z napadami agresji. Zachęcamy do umówienia wizyty online poprzez stronę www lub mailowo bądź telefonicznie.
Bibliografia
- Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna: serce i umysł, przeł. W. Domachowski,A. Bezwińska-Walerjan, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997;
- Brańka Z.: Agresja wśród dzieci i młodzieży … [ w: ] Przemoc dzieci i młodzieży pod red. J. Papieża i A. Płukisa. Toruń 1998;
- Cierpiałkowska L., Alkoholizm. Przyczyny – leczenie – profilaktyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2000;
- Frączek A., Pufal – Struzik I.: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna. Kielce 1996;
- Frączek A., Z zagadnień psychologii agresji, WSPS, Warszawa 1980;
- Kacperska M., Agresja, definicja i jej przyczyny?, http://www.psychiatria.pl/artykul/agresja-definicja-i-jej-przyczyny/17059;
- Kenrick D.T., Neuberg S.L., Cialdini R., Psychologia społeczna: [rozwiązane tajemnice], przeł. A. Nowak, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, 2006;
- Mościcka A., Drabek M., Agresja i mobbing w środowisku pracy [w:] Profilaktyka psychospołecznych zagrożeń w miejscu pracy – od teorii do praktyki: podręcznik dla psychologów, red. D. Merecz, Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2011;
- Reykowski J., Genetyka agresji [w:] Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy, red. S. Amsterdamski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2002;
- Stępień P., Genetyka agresji [w:] Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy, red. S. Amsterdamski, Warszawa 2002;
- Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi: zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.