Bullying

Bullying – inaczej przemoc rówieśnicza, uznawana jest przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za jedno z największych zagrożeń dla zdrowia psychicznego zarówno dzieci, jak i młodzieży. Na czym polega zjawisko bullyingu? Jakie są jego przyczyny i formy przejawu? I co najważniejsze, jak sobie radzić z problemem przemocy w szkole. Odpowiedzi na te pytania oraz najważniejsze kwestie dotyczące zjawiska bullyingu omówione zostały w poniższym artykule.

Bullying – definicja

Pojęcie bullyingu wzbudza zainteresowanie teoretyków już od ponad 45 lat. Niemniej jednak, stworzenie jednorodnej definicji niniejszego zjawiska nadal pozostaje trudne do zrealizowania. Wpływ na to posiadają między innymi różnice kulturowe. Zgodnie teorią Dana Olweusa (szwedzkiego psychologa i pedagoga), bullying możemy rozpoznać na podstawie trzech kryteriów:

• działania agresywne podejmowane przez sprawce posiadają charakter intencjonalny;
• działania podejmowane są przez sprawcę (lub grupę sprawców) w sposób nagły i charakteryzują się powtarzalnością trwającą przez dłuższy okres czasu;
• osoba podejmująca działania wrogie zawsze wykorzystuje nierównowagę sił na swoją korzyść. W bullyingu zawsze mamy do czynienia z dwiema stronami: bully – sprawcą oraz victim – ofiarą.

Bullying w szkole – rodzaje i formy przejawu

Analiza zjawiska przemocy rówieśniczej w szkołach pozwoliła na zaobserwowanie różnorodności form jej przejawów. W tym przypadku, brane są pod uwagę zarówno formy przemocy fizycznej, jak i psychicznej, które we współczesnych czasach coraz częściej manifestowane są poprzez prześladowania i ukryte ataki, trudne do zdiagnozowania. Niemniej jednak, wśród najczęstszych przejawów bullyingu w szkole, możemy wyróżnić zarówno bezpośrednie ataki fizyczne, jak i zastraszanie, poniżanie, czy też wykluczanie z grupy.

Zgodnie z teorią H. Hoela, C. Raynera, C. L. Coopera, dokonać możemy następującej klasyfikacji form przejawów bullyingu:

• Bullying FIZYCZNY ORAZ WERBALNY/SŁOWNY – przyjmujący najczęściej formę bicia, popychania ofiary, zastraszania jej, obrażania, plotkowania na jej temat, ośmieszania w grupie rówieśniczej, jak również przezywania;
• Bullying POŚREDNI ORAZ RELACYJNY – przyjmujący najczęściej formę rozsiewania nieprawdziwych i krzywdzących dla ofiary plotek, odchodzenia od towarzystwa, gdy dołącza do niego ofiara, wykluczania z towarzystwa.

Przejawy bullyingu pośredniego oraz relacyjnego najczęściej możemy zaobserwować w grupie adolescentów, jak również osób dorosłych. Do takich zachowań może dochodzić na przykład w środowisku pracy.

Przemoc w szkole – możliwe przyczyny

Za jeden z najważniejszych czynników ryzyka rozwoju przemocy rówieśniczej uznaje się trudną sytuację interpersonalną w klasie. Z taką sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy wśród uczniów panują złe stosunki, podział na wrogie względem siebie podgrupy, brak skupienia na lekcjach, wykluczanie jednostek. Ponadto, dzieciom przebywającym w niniejszych warunkach towarzyszy całkowity brak poczucia bezpieczeństwa. Czynnikami dodatkowo zwiększającymi ryzyko wystąpienia bullyingu w klasie są: zła współpraca między nauczycielami, przejawianie braku szacunku względem wychowawcy, brak jednoznacznie zdefiniowanego modelu pracy przyjętego przez nauczycieli.

Dodatkowo, w literaturze przedmiotu wyróżnione zostały czynniki ryzyka związane bezpośrednio z zachowaniem oraz cechami dziecka, które ulec może przemocy rówieśniczej. Wśród nich wyróżniamy:

• Wrażliwość i nadmierną płaczliwość dziecka;
• Obniżone poczucie pewności siebie, manifestujące się poprzez nieśmiałość oraz ostrożność w podejmowaniu kontaktów interpersonalnych;
• Nieumiejętność nawiązywania przez dziecko trwałych relacji o charakterze przyjaźni;
• Nadmierny lęk;
• Bierność oraz uległość w sytuacji przemocy, a przede wszystkim nieumiejętność stawania we własnej obronie;
• Niską słabość fizyczną (niniejsza cecha może być czynnikiem ryzyka zwłaszcza w środowisku chłopców).

Ofiary przemocy rówieśniczej mogą zostać rozróżnione na dwa podstawowe typy – pasywny oraz prowokujący. Ofiary w typie pasywnym charakteryzują się nadmiernym lękiem i uczuciem słabości. Wykazują one bierną postawę wobec wykazywanej w stosunku do nich przemocy. Ofiary w typie prowokującym często przejawiają problemy z koncentracją. Ponadto, charakteryzują się one nadpobudliwością i zmiennymi nastrojami. Zachowanie takich dzieci, często może odbierane być przez rówieśników jako agresywne i prowokujące. Dlatego też, podejmuję one wobec nich wrogie działania, często noszące na sobie znamiona bullyingu.

Bullying po polsku

Szacuje się, iż w Polsce nawet co 10 uczeń może doświadczać przemocy rówieśniczej. Najczęściej z tego typu sytuacjami dzieci spotykają się w szkołach podstawowych oraz w liceach. Rzadziej w technikach i szkołach zawodowych. Polskie badania nad zjawiskiem bullyingu ujawniły, iż ofiarami przemocy w szkole są często dzieci, którym na co dzień brakuje wsparcia ze strony rodziców. Ponadto, bullyingu doświadczają częściej osoby, które deklarują, że ich rodzina zmaga się z trudną sytuacją finansową. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż w realiach polskiej szkoły częstymi ofiarami przemocy rówieśniczej są dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Niemniej jednak, niniejszy problem dostrzegalny jest również w innych częściach świata. Na podstawie badań z 2007 roku przeprowadzonych przez Hershkowitza, Lamba i Horowitza wynika, iż dzieci z niepełnosprawnością intelektualną oraz te, które przejawiają znaczne trudności w nauce, są 2, a nawet 3 razy częściej narażone na zjawisko przemocy rówieśniczej oraz wykorzystywania seksualnego.

Przemoc rówieśnicza – jak rozpoznać, że mamy z nią do czynienia?

Rzadko się zdarza, aby dzieci bezpośrednio informowały swoich opiekunów o przejawach przemocy ze strony rówieśników. Przyczyną niniejszego stanu rzeczy jest najczęściej uczucie wstydu. Ponadto, dzieci obawiają się, że sprawca może mścić się na nich za zgłoszenie sprawy. Wśród uczuć dzieci będących ofiarami bullyingu pojawiaja się również obawa przed:

• brakiem otrzymania pomocy;
• zignorowaniem lub zlekceważeniem problemu przez osoby dorosłe;
• tym, że donoszenie przez nich na innych uczniów sprawi, iż staną się one jeszcze mniej lubiane w szkole i przylgnie do nich łatka „donosicieli”.

Objawy bullying

Dzięki pracy badawczej Mony O’Moore (irlandzkiej psycholog), możliwe stało się sporządzenie listy sygnałów dla rodziców, które mogą świadczyć o tym, że ich dzieci są ofiarami bullyingu w szkole.

• dziecko przejawia objawy zaniepokojenia oraz zdenerwowania, przy czym nie chce udzielić informacji na temat przyczyn swojego stanu;

• na ciele dziecka dostrzec można zarówno siniaki, jak i skaleczenia, pochodzenie których jest trudne do wyjaśnienia;

• zarówno na ubraniach dziecka, jak i przyborach szkolnych dostrzec można wyraźne uszkodzenia;

• dziecko przejawia trudności w nauce, odnotowane zostaje również nagłe pogorszenie się jego wyników w szkole;

• dziecko może prosić rodziców o dodatkowe kieszonkowe, nie chcąc przy tym podać wiarygodnego powodu;

• rodzice dostrzegają, że brakuje licznych rzeczy osobistych dziecka;

• dziecko wyraża niechęć do uczestniczenia w zajęciach szkolnych lub występuje nagłe nasilenie się tej niechęci;

• wyraźnie wzrasta liczba nieobecności nieusprawiedliwionych oraz spóźnień do szkoły;

• dziecko manifestuje wyraźne zmiany nastroju, jak również zachowania. Można u niego dostrzec objawy depresji;

• u dziecka dochodzi do nagłego spadku samooceny, jak również pewności siebie;

• dziecko zaczyna przejawiać liczne objawy chorób somatycznych, takie jak: bóle brzucha, bóle głowy, nudności;

• dziecko nie podejmuje żadnych kontaktów rówieśniczych poza szkołą.

Przemoc w szkole – jak jej przeciwdziałać?

Przeciwdziałanie przemocy rówieśniczej jest problemem złożonym, w którym główną rolę powinni odgrywać rodzice dziecka. Ich zadaniem jest edukacja dotycząca prawidłowego funkcjonowania w grupie społecznej. Ponadto, zaleca się, aby rodzice przekazywali swoim podopiecznym możliwości ochrony przed dręczeniem i przedstawiali im skuteczne strategie radzenia sobie z nimi. Dodatkowo, powinni nauczyć swoje dziecko asertywności oraz odporności na przeciwności losu, które tak często napotykamy w życiu codziennym.

Niemniej jednak, nieocenioną rolę w zapobieganiu zjawiska bullyingu odgrywa również szkoła. Zadaniem pedagogów jest:

• Właściwa diagnoza sytuacji;
• Wybór odpowiednich interwencji radzenia sobie z przejawami przemocy rówieśniczej;
• Wspieranie dziecka będącego ofiarą bullyingu;
• Współpraca z rodzicami dziecka dotkniętego przemocą;
• Przeprowadzenie zajęć edukacyjnych na temat bullyingu;
• Przeprowadzenie dla uczniów treningu asertywności;
• Zapewnienie poszkodowanemu dziecku dostępu do psychoterapii.

Zapewnienie odpowiedniego wsparcia psychologicznego jest niezbędne dla wszystkich dzieci, które doświadczyły zjawiska przemocy rówieśniczej. W celu zminimalizowania konsekwencji niniejszych przeżyć, dziecko powinno zostać poddane długotrwałej psychoterapii. Celem terapii jest przede wszystkim wykształcenie w dziecku poczucia własnej wartości oraz uzbrojenie go w zestaw kompetencji niezbędnych do obrony własnej godności.

Bullying – konsekwencje

Przemoc rówieśnicza niezaprzeczalnie stanowi jedno z największych zagrożeń dla życia psychicznego dziecka. Jej skutki mogą na szeroką skalę odczuwane być również w życiu dorosłym. U dzieci doświadczających bullyingu, częściej dostrzec można objawy o charakterze psychosomatycznym. Na przykład, bóle głowy, uporczywe uczucie zmęczenia, bóle mięśni oraz brzucha, a nawet wymioty, jak również zaburzenia snu. Badania naukowe, wskazują na fakt, iż przemoc w szkole istotnie wpływa na podejmowanie przez dzieci prób odebrania sobie życia. Niemnie jednak, należy zwrócić uwagę fakt, że konsekwencje bullyingu nie u wszystkich dzieci są takie same. Jedne z nich mogą odczuwać krótkotrwałe skutki, po których z powodzeniem wracają do prawidłowego funkcjonowania. Podczas gdy inne dzieci (zazwyczaj te, które dręczone były przez długi okres czasu) przejawiają konsekwencje przemocy rówieśniczej nawet w życiu dorosłym. Konsekwencje te przyjmują niejednokrotnie formę:

• Obniżenia poczucia własnej wartości;
• Skłonności do występowania zaburzeń nastroju oraz zaburzeń o charakterze lękowym;
• Trudności w podejmowaniu relacji w środowisku pracy;
• Trudności w nawiązywaniu trwałych relacji partnerskich.

Podsumowanie

Bullying to zjawisko, które coraz częściej dostrzec możemy w polskich szkołach. Mimo faktu, iż jego przejawy są trudne do dostrzeżenia, konsekwencje niniejszych działań znacząco wpływają na życie dziecka i jego zdrowie psychiczne. Dlatego też, tak ważne jest nie tylko zapobieganie przemocy rówieśniczej, ale również zapewnienie ofiarom odpowiedniego wsparcia psychologicznego, dzięki któremu możliwe stanie się odbudowanie pewności siebie, a przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa dziecka. W przypadku wystąpienia przemocy rówieśniczej niezbędna jest konsultacja u psychologa lub psychoterapeuty dziecięcego. Zapraszamy na pierwszą bezpłatną konsultację psychologiczną. 

Bibliografia

1. Arora, T. (1989). Bullying – action and intervention. Pastoral Care in Education, 7(3), 44–47;
2. Byrne, B. (1997). Bullying: A community approach. Irish Journal of Psychology, 18(2), 258–266;
3. Coloroso, B. (2004). The Bully, the Bullied and the Bystander. Nowy Jork: Quill A HarperResource Book;
4. Dambach K. E., Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej?, GWP, Gdańsk 2003;
5. Hennesey E., Guerin S., Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży, GWP, Gdańsk 2004;
6. Idsoe, T., Dyregrov, A., Idsoe, E. C. (2012). Bullying and PTSD symptoms. Journal of Abnormal Child Psychology, 40, 901–911;
7. Kliś M., Zachowania agresywne, a zagrożenia zdrowia psychicznego młodzieży szkolnej, Katedra Psychologii Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000;
8. Monks C. P., Coyne I., Przemoc i mobbing w szkole, w domu, w miejscu pracy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012;
9. Olweus D., Mobbing – fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co, Warszawa 1998;
10. O’Moore, A. M., Hillery, B. (1989). Bullying In Dublin schools. Irish Journal of Psychology, 10(3), 426–441;
11. Smith P. K., Cowie H., Olafsson R. F., Liefooghe A. P. D., Definitions of Bullying: A Comparison of Terms Used, and Age and Gender Differences, in a Fourteen – Country Internacional Comparison, „Child Development”, no 4/2002, s. 1119–1133;
12. Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole – uwarunkowania socjologiczne, MEN, Warszawa 2000;
13. Swearer S. M., Espelage D. L., Napolitano S. A., Przemoc rówieśnicza : zapobieganie i interwencje: skuteczne strategie dla szkół, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2010.