Zespół Korsakowa określany bywa też psychozą Korsakowa lub zespołem amnestycznym. Nazwa choroby pochodzi od nazwiska rosyjskiego psychiatry Siergieja Korsakowa, który w latach 1887–1891 jako pierwszy opisał jej objawy w serii artykułów naukowych. Poświęcił je przypadkom kilku pacjentów, którzy wykazywali znaczne deficyty pamięci przy zachowaniu pełnej świadomości. Schorzenie często występuje także pod nazwą zespołu Wernickego-Korsakowa. Podłożem objawów psychiatrycznych składających się na zespół amnestyczny są bowiem zazwyczaj zmiany neurologiczne o typie encefalopatii Wernickego (opisanej przez niemieckiego lekarza Carla Wernickego). Zdarza się jednak, że symptomy choroby Korsakowa występują bez tła zespołu Wernickego.
Spis treści
Przyczyny zespołu Korsakowa
Psychoza Korsakowa jest zespołem objawów z grupy zaburzeń psychiatrycznych, jakie występują na skutek niedoboru tiaminy, czyli witaminy B1. U zdrowych osób niedobór tej substancji należy do rzadkości. Tiamina występuje powszechnie w produktach spożywczych, zarówno pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego. Zapotrzebowanie dobowe na witaminę B1 wynosi przeciętnie 1,5–3 mg. Standardowy jadłospis zapewnia dostateczną podaż tego związku. Niedobory tiaminy zdarzają się u osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, takie jak anoreksja czy bulimia. Awitaminoza B1 pojawia się także przy chorobach przebiegających z zaburzeniami wchłaniania. Należą do nich np. nowotwory żołądka i jelit, zespół krótkiego jelita.
Najczęściej syndrom Korsakowa występuje u osób przewlekle nadużywających alkoholu. Ten bowiem uszkadza ścianki jelita cienkiego, co powoduje upośledzenie wchłaniania tiaminy. Co więcej, alkoholicy zwykle mają niedoborową dietę. Zmiany charakterystyczne dla zespołu Wernickego-Korsakowa stwierdzono w badaniach pośmiertnych u około 3% osób uzależnionych od alkoholu.
Przewlekły niedobór witaminy B1 powoduje nieodwracalne zmiany w obrębie wzgórza, śródmózgowia, mostu i rdzenia przedłużonego. Zmiany patologiczne w zespole Wernickego-Korsakowa dotyczą zatem tych części mózgu, które odpowiedzialne są za prawidłowy przebieg procesów pamięciowych i zdolność kojarzenia faktów.
Warto wiedzieć, że do uszkodzeń neurologicznych typowych dla zespołu Korsakowa może dojść także na skutek udaru mózgu lub wystąpienia guzów w obrębie wyżej wymienionych struktur tego narządu. Są to jednak rzadkie przypadki choroby.
Objawy zespołu Korsakowa
Pełnoobjawowy syndrom niedoboru tiaminy to zespół Wernickego-Korsakowa, na który składają się symptomy neurologiczne i psychiatryczne. Objawy encefalopatii Wernickego zwykle pojawiają się gwałtownie, np. w związku z nadmiernym spożyciem cukrów. Należą do nich:
- zaburzenia dotyczące widzenia i narządu wzroku – oczopląs (szybkie, mimowolne ruchy gałek ocznych), nierówność źrenic, brak reakcji na światło, podwójne widzenie,
- niemożność utrzymania prawidłowej postawy ciała,
- zaburzenia czucia i kontroli ruchów – niezborność ruchów, osłabienie siły mięśni skutkujące problemami w poruszaniu się, parestezje kończyn, skurcze mięśni, bóle w przebiegu pni nerwowych,
- zaburzenia rytmu dobowego (w szczególności – pobudzenie w godzinach nocnych),
- splątanie (chory ma problem z określeniem aktualnej daty, nie pamięta, jak się nazywa itd.).
Tiamina jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu krążenia, dlatego jej niedobór może spowodować także tachykardię (przyspieszenie akcji serca), niewydolność krążeniową, duszność, obrzęki obwodowe, a nawet zgon. Dodatkowo awitaminoza B1 objawiać się może zmianami skórnymi i zaczerwienieniem błon śluzowych.
Do psychiatrycznych objawów psychozy Korsakowa zaliczają się przede wszystkim zaburzenia pamięci przy jednoczesnym zachowaniu świadomości. Myślenie i umiejętności społeczne u chorego zazwyczaj pozostają nienaruszone. O ile u osoby dotkniętej zespołem Korsakowa nie wystąpi całkowita amnezja (zdarza się to stosunkowo rzadko), zdolna jest ona prowadzić spójną rozmowę, rozumować logicznie, prawidłowo wykonywać polecenia. Po pewnym czasie jednak chory może nie pamiętać, czego dotyczyła konwersacja, ani nawet tego, że się odbyła. Niekiedy spada też u niego sprawność mowy spontanicznej – nie potrafi dobrać właściwych słów, nieprawidłowo umieszcza je w kontekście.
Zespół Korsakowa – pamięć świeża
Objawy w zespole Korsakowa dotyczą przede wszystkim pamięci świeżej, czyli zdolności zapamiętywania nowych informacji. Problemem bywa jednak także odtwarzanie utrwalonych danych i przeżytych dawno temu zdarzeń. Nawet jeśli chory pamięta fakty z przeszłości, zwykle trudno mu ustalić ich chronologię i przedstawia je w sposób chaotyczny. Kompensatą defektów pamięci stają się konfabulacje, czyli tzw. wspomnienia rzekome. Zjawisko to polega na nieświadomym uzupełnianiu własnych wspomnień nieprawdziwymi, zmyślonymi historiami. Chory jest przy tym głęboko przekonany, że przytaczane wydarzenia naprawdę miały miejsce.
U osoby cierpiącej na zespół Korsakowa mogą wystąpić problemy z percepcją przestrzenną, zaburzenie poczucia czasu oraz trudności związane z myśleniem abstrakcyjnym. Czasami pojawiają się nawet halucynacje. Charakterystycznym objawem choroby jest anozognozja, czyli brak krytycyzmu wobec własnej choroby, zaprzeczanie niesprawności intelektualnej. W psychozie Korsakowa może dojść do zaburzeń osobowości. Typowa jest labilność emocjonalna – apatia lub wprost przeciwnie, nadmierne pobudzenie, niepokój. Zachowanie chorego często jest nieadekwatne do sytuacji.
Diagnostyka zespołu Korsakowa
Przesłanką do rozpoznania zespołu Korsakowa jest najczęściej występowanie jego typowych objawów w połączeniu z uzależnieniem od alkoholu. Ponieważ u niektórych chorych symptomom psychiatrycznym nie towarzyszą zaburzenia neurologiczne, syndrom Korsakowa potwierdza się na podstawie badania stężenia witaminy B1 we krwi lub w moczu pacjenta. W przypadku wątpliwości diagnostycznych lub obecności nietypowych objawów wskazane jest wykonanie badania obrazowego mózgu – tomografii głowy lub rezonansu magnetycznego. Służy ono wykluczeniu innej przyczyny zaburzeń, np. obecności guza, tętniaka czy ogniska udarowego.
Leczenie zespół Korsakowa
W przypadku stwierdzenia wyżej opisanych symptomów chorobowych niezbędna jest konsultacja neurologiczna. Leczenie zespołu Wernickego-Korsakowa w ostrej fazie wymaga hospitalizacji – jeśli objawy wystąpią u chorego gwałtownie (np. pojawią się nagłe zaburzenia orientacji czy trudności z poruszaniem się), należy niezwłocznie przewieźć go do szpitala.
Podstawowym postępowaniem w przypadku zespołu Wernickego-Korsakowa jest uzupełnienie niedoboru tiaminy. W związku z upośledzonym wchłanianiem, podczas leczenia szpitalnego witaminę podaje się w postaci iniekcji domięśniowych, w ilości 50–100 mg na dobę. Dożylnie uzupełnia się elektrolity (potas, magnez), które usprawniają wchłanianie tiaminy. Po opuszczeniu szpitala chory zwykle jeszcze przez wiele miesięcy musi zażywać witaminę B1 w dawce 25–50 mg na dobę. W trakcie terapii niezbędne jest prawidłowe nawodnienie oraz ograniczenie podaży węglowodanów. Należy też całkowicie zaprzestać spożywania alkoholu. Efekty kuracji zależą od stopnia zaawansowania choroby i ogólnego stanu chorego.
Leczenie w zespole Korsakowa zwykle nie jest w pełni skuteczne – tylko u 25% pacjentów udaje się uzyskać całkowity powrót do zdrowia. U podobnego odsetka chorych symptomy ustępują częściowo, u reszty objawy psychiatryczne utrzymują się do końca życia. Zmiany, do których dochodzi w mózgu pod wpływem długotrwałej awitaminozy B1, są bowiem nieodwracalne. Mogą powodować trwałe problemy z pamięcią, koordynacją ruchów czy chodzeniem. Niemniej podjęcie terapii zespołu Korsakowa jest konieczne, ponieważ nieleczony w większości przypadków prowadzi do śmierci.
Bibliografia:
A. Bilikiewicz, Organiczny zespół amnestyczny (zespół lub psychoza Korsakowa),
Psychiatria tom II – Psychiatria kliniczna, red. J. Rybakowski, S. Pużyński S., J. Wciórka, Wrocław 2002, s. 100-105.
D. Darby, K. Walsh, Neuropsychologia kliniczna, tł. B. Mroziak, Sopot 2014, s. 344–347.
