Współuzależnienie

Współuzależnienie – jak je rozpoznać i jak sobie z nim radzić?

Czym jest współuzależnienie?

Współuzależnienie to stan psychologiczny, który dotyka osoby żyjące w bliskiej relacji z osobą uzależnioną. Często kojarzone jest z alkoholizmem, ale może także dotyczyć innych uzależnień, takich jak narkomania, hazard, zakupoholizm, seksoholizm, a nawet toksyczne i destrukcyjne relacje emocjonalne. Osoby współuzależnione często nie zdają sobie sprawy, że ich życie podporządkowane jest uzależnieniu bliskiej osoby, a ich działania wynikają z potrzeby kontroli, lęku przed stratą i głęboko zakorzenionych schematów psychologicznych.

Osoba współuzależniona przejmuje odpowiedzialność za życie i zachowanie osoby uzależnionej, rezygnując przy tym z własnych potrzeb, granic i emocji. W konsekwencji, stopniowo traci poczucie własnej wartości, kontrolę nad swoim życiem i zdolność do podejmowania samodzielnych decyzji. Współuzależnienie często prowadzi do przeciążenia psychicznego, chronicznego stresu, depresji, zaburzeń lękowych i trudności w budowaniu zdrowych relacji.

Czym jest uzależnienie?

Uzależnienie to chroniczna, postępująca i nawracająca choroba, która wpływa zarówno na funkcjonowanie mózgu, jak i na zachowanie osoby uzależnionej. Charakteryzuje się kompulsywną potrzebą zażywania substancji psychoaktywnych (np. alkoholu, narkotyków, leków) lub wykonywania określonych czynności (np. hazard, jedzenie, zakupy, seks) mimo negatywnych konsekwencji zdrowotnych, społecznych i zawodowych.

Osoba uzależniona traci kontrolę nad swoim zachowaniem i nie jest w stanie samodzielnie zaprzestać destrukcyjnych działań. W przypadku uzależnienia od alkoholu lub narkotyków pojawia się zarówno uzależnienie psychiczne, jak i fizyczne – organizm zaczyna się domagać kolejnych dawek substancji, a próby ich odstawienia wywołują objawy abstynencyjne.

Uzależnienia nie dotyczą tylko substancji, ale również zachowań i relacji. Istnieją uzależnienia behawioralne, takie jak hazard, zakupoholizm, uzależnienie od gier komputerowych czy pracoholizm. Często mają one silny wpływ na bliskich osoby uzależnionej, co może prowadzić do współuzależnienia.

Współuzależnienie w ujęciu psychologicznym

Psychologicznie współuzależnienie można rozumieć jako głęboką potrzebę kontrolowania i „ratowania” osoby uzależnionej. Współuzależniona osoba przejmuje na siebie odpowiedzialność za problemy bliskiego, wierząc, że może go „naprawić” lub „ocalić”. W rzeczywistości takie zachowanie wzmacnia uzależnienie, ponieważ osoba uzależniona nie musi ponosić konsekwencji swoich działań – ktoś inny przejmuje na siebie skutki jej destrukcyjnych wyborów.

Osoby współuzależnione często pochodzą z rodzin, w których panowała dysfunkcja emocjonalna. Jeśli dziecko wychowywało się w domu z problemem uzależnienia, zaniedbania emocjonalnego lub braku wsparcia, może w dorosłym życiu powtarzać te same schematy. Taka osoba często:

• Nie potrafi rozpoznać i wyrażać swoich emocji.
• Ma silną potrzebę kontroli nad otoczeniem.
• Stawia potrzeby innych ponad własnymi.
• Żyje w ciągłym napięciu, lęku i stresie.

To prowadzi do pogłębiania się mechanizmu współuzależnienia, ponieważ osoba tkwiąca w tej dynamice nie zauważa własnych potrzeb i traktuje poświęcenie dla drugiej osoby jako normę.

Objawy współuzależnienia

Osoby współuzależnione często wykazują charakterystyczne zachowania, które świadczą o trudnościach w relacjach. Do najczęstszych objawów współuzależnienia należą:

• Nadmierna kontrola nad osobą uzależnioną – sprawdzanie, czy nie pije/narkotyzuje się/gra, próby wymuszania zmiany.
• Usprawiedliwianie destrukcyjnych zachowań – szukanie wymówek dla uzależnionego, np. „on/ona miał trudne dzieciństwo”, „to tylko chwilowy kryzys”.
• Przekładanie potrzeb osoby uzależnionej nad własne – zaniedbywanie własnego zdrowia, kariery, zainteresowań.
• Ciągłe poczucie winy i odpowiedzialności – przekonanie, że jeśli współuzależniony zrobi „coś więcej”, to uzależniony przestanie pić/grać.
• Lęk przed odrzuceniem i samotnością – strach przed zerwaniem relacji, nawet jeśli jest ona toksyczna.
• Niskie poczucie własnej wartości – wiara w to, że „nie zasługuje” na lepsze życie, miłość, zdrowe relacje.
• Problemy z wyznaczaniem granic – pozwalanie na przemoc emocjonalną, manipulację, brak asertywności.
• Uczucie pustki i wyczerpania emocjonalnego – przewlekły stres, zaburzenia nastroju, depresja.

Współuzależnienie może prowadzić do wypalenia emocjonalnego, stanów lękowych, a nawet somatycznych objawów, takich jak bóle głowy, problemy trawienne, napięcie mięśniowe czy bezsenność.

Fazy współuzależnienia

Proces współuzależnienia nie rozwija się nagle, ale stopniowo przechodzi przez kilka etapów:

1. Faza zaprzeczania – osoba współuzależniona minimalizuje problem, tłumacząc zachowania uzależnionego stresem, chwilowymi trudnościami czy „wpadkami”. Nie dostrzega skali problemu.
2. Faza kontroli – zaczyna przejmować kontrolę nad życiem uzależnionego, próbując wymusić zmianę, pilnując go, grożąc, błagając lub manipulując, aby przestał pić/brać/nadużywać nałogu.
3. Faza utraty siebie – współuzależniona osoba rezygnuje ze swojego życia, przestaje dbać o siebie, izoluje się od innych, traci zainteresowania i pasje. Cała jej uwaga skupiona jest na uzależnionym.
4. Faza wypalenia – pojawia się frustracja, depresja, lęk, bezsilność. Osoba współuzależniona zaczyna rozumieć, że mimo jej wysiłków problem nie znika. Może pojawić się poczucie porażki, brak energii do dalszej walki, myśli o rozstaniu lub poczucie, że „nie ma innego wyjścia”.

Niektóre osoby pozostają w cyklu współuzależnienia przez lata, nie potrafiąc uwolnić się od toksycznej relacji. Inni dochodzą do momentu, w którym szukają pomocy terapeutycznej i zaczynają pracę nad wyjściem z tego mechanizmu.

Współuzależnienie emocjonalne – na czym polega?

Współuzależnienie emocjonalne to nie tylko życie z osobą uzależnioną, ale także wzorzec funkcjonowania w relacjach, który prowadzi do utraty własnej tożsamości i zaniedbywania własnych potrzeb na rzecz drugiej osoby. Osoby współuzależnione emocjonalnie często czują się odpowiedzialne za emocje i decyzje partnera, a ich szczęście jest uzależnione od dobrostanu drugiej osoby.

Jak rozpoznać współuzależnienie emocjonalne?

Osoba współuzależniona emocjonalnie:

• Stale podporządkowuje się partnerowi lub bliskiej osobie.
• Nie potrafi funkcjonować bez aprobaty i akceptacji drugiej strony.
• Czuje się winna, jeśli zajmuje się sobą, zamiast zaspokajać potrzeby innych.
• Usprawiedliwia destrukcyjne zachowania partnera, np. agresję, manipulację.
• Obawia się, że bez niej partner nie poradzi sobie w życiu.
• Często ma niskie poczucie własnej wartości i boi się odrzucenia.
• Nie potrafi stawiać granic i mówić „nie”.

Współuzależnienie emocjonalne występuje nie tylko w relacjach z osobami uzależnionymi, ale także w toksycznych związkach, relacjach z rodzicami, a nawet w przyjaźniach.

Przyczyny współuzależnienia emocjonalnego

• Dzieciństwo w dysfunkcyjnej rodzinie – osoby, które dorastały w rodzinach z problemami emocjonalnymi, często w dorosłości powielają wzorce zależności.
• Lęk przed samotnością – osoby współuzależnione często boją się być same, więc za wszelką cenę utrzymują relację.
• Niska samoocena – przekonanie, że nie zasługuje się na zdrową relację, prowadzi do powielania toksycznych wzorców.
• Silna potrzeba kontroli – współuzależniona osoba chce „naprawiać” i kontrolować drugą osobę, wierząc, że może ją zmienić.

Współuzależnienie u dzieci

Dzieci wychowywane w rodzinach, w których jeden lub oboje rodziców zmaga się z uzależnieniem lub problemami emocjonalnymi, często przejmują rolę dorosłych. W takiej sytuacji rozwijają w sobie silne mechanizmy obronne i adaptacyjne, które w dorosłym życiu mogą prowadzić do trudności emocjonalnych i w relacjach.

Jakie konsekwencje ma współuzależnienie u dzieci?

• Nadmierna odpowiedzialność – dziecko wcześnie uczy się, że musi troszczyć się o rodzica, młodsze rodzeństwo lub sprawy domowe.
• Tłumienie emocji – dzieci wychowywane w rodzinach z problemem uzależnienia często nie uczą się wyrażania swoich emocji, bo ich uczucia były ignorowane lub bagatelizowane.
• Brak granic w relacjach – w dorosłym życiu osoby współuzależnione mają trudność z odróżnieniem swoich potrzeb od potrzeb innych.
• Lęk przed odrzuceniem – dzieci, które musiały „zasługiwać” na miłość i akceptację rodzica, w dorosłości często boją się bliskości lub wchodzą w toksyczne relacje.
• Perfekcjonizm i skłonność do kontroli – ponieważ dzieci w dysfunkcyjnych rodzinach często były nagradzane za „bycie odpowiedzialnym”, w dorosłości mogą mieć tendencję do nadmiernej kontroli i samokrytyki.

Współuzależnienie u dzieci często prowadzi do syndromu Dorosłego Dziecka z Rodziny Dysfunkcyjnej (DDD), który objawia się trudnościami w budowaniu zdrowych relacji i problemami emocjonalnymi w dorosłości.

Czy jestem współuzależniony? – test autodiagnostyczny

Jeśli zastanawiasz się, czy możesz być osobą współuzależnioną, odpowiedz na poniższe pytania „tak” lub „nie”:

1. Czy często przejmujesz odpowiedzialność za zachowanie swojego partnera lub członka rodziny?
2. Czy tłumaczysz i usprawiedliwiasz jego destrukcyjne zachowania?
3. Czy boisz się odrzucenia i samotności, więc robisz wszystko, by utrzymać relację?
4. Czy Twoje potrzeby zawsze są na drugim planie?
5. Czy masz poczucie winy, kiedy stawiasz swoje granice?
6. Czy czujesz się zmęczony/a, ale nie potrafisz przestać „ratować” innych?
7. Czy Twoje poczucie własnej wartości zależy od tego, czy jesteś komuś potrzebny/a?
8. Czy boisz się, że bez Ciebie druga osoba sobie nie poradzi?

Jeśli odpowiedziałeś/aś „tak” na większość pytań, warto rozważyć konsultację z psychoterapeutą, ponieważ może to oznaczać, że masz skłonności do współuzależnienia.

Jak wygląda koniec współuzależnienia?

Koniec współuzależnienia to proces, który wymaga świadomości problemu i gotowości do zmiany. Osoby wychodzące z tego mechanizmu często przechodzą przez trudny okres, w którym uczą się nowego sposobu funkcjonowania w relacjach i odbudowują swoje poczucie wartości.

Kroki do wyjścia z współuzależnienia

1. Uświadomienie problemu – dostrzeżenie, że żyje się w schemacie współuzależnienia, to kluczowy moment zmiany.
2. Praca nad poczuciem własnej wartości – nauka dbania o swoje potrzeby, emocje i pragnienia.
3. Nauka stawiania granic – wyznaczanie zdrowych granic w relacjach jest podstawą do odzyskania własnej niezależności emocjonalnej.
4. Praca nad lękiem przed samotnością – wielu współuzależnionych osób obawia się zerwania relacji, nawet jeśli jest ona destrukcyjna. Zrozumienie, że samotność nie jest zagrożeniem, lecz szansą na rozwój, jest kluczowe.
5. Terapia współuzależnienia – pomoc psychoterapeuty pozwala na przepracowanie mechanizmów emocjonalnych i naukę nowych, zdrowszych sposobów funkcjonowania w relacjach.
6. Wsparcie grupowe – grupy wsparcia, takie jak Al-Anon, mogą pomóc w radzeniu sobie z emocjami i zrozumieniu, że nie jest się samemu w tej sytuacji.
7. Kształtowanie nowych nawyków emocjonalnych – praca nad własną niezależnością, rozwijanie pasji, otwieranie się na nowe relacje i uczucie radości z własnej przestrzeni.

Wyjście z współuzależnienia nie oznacza „porzucenia” osoby uzależnionej, ale odzyskanie kontroli nad swoim życiem i nauczenie się zdrowych wzorców relacyjnych.

Terapia współuzależnienia – jak może pomóc?

Współuzależnienie to stan, który często rozwija się przez lata, dlatego jego przepracowanie wymaga czasu i zaangażowania. Psychoterapia jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia współuzależnienia, ponieważ pozwala osobom uwikłanym w destrukcyjne relacje odzyskać kontrolę nad własnym życiem i nauczyć się budowania zdrowych relacji.

Osoby współuzależnione często nie zdają sobie sprawy, jak bardzo ich emocje i działania są podporządkowane drugiej osobie. Podczas terapii uczą się odróżniać swoje potrzeby od potrzeb osoby uzależnionej, przestają brać na siebie odpowiedzialność za cudze wybory i pracują nad poprawą swojej samooceny.

Cele terapii współuzależnienia

Podczas psychoterapii osoby współuzależnione uczą się:

• Stawiania zdrowych granic – zamiast podporządkowywać swoje życie osobie uzależnionej, pacjenci uczą się jasno określać, co jest dla nich akceptowalne, a co nie.
• Odbudowywania poczucia własnej wartości – wiele osób współuzależnionych przez lata poświęca się dla innych, zapominając o własnych potrzebach i wartościach.
• Rozpoznawania swoich emocji i potrzeb – pacjenci uczą się wsłuchiwać w siebie i reagować na swoje uczucia zamiast ignorować je na rzecz troski o innych.
• Radzenia sobie z poczuciem winy i lękiem – współuzależnienie często wiąże się z głębokim poczuciem odpowiedzialności za zachowanie osoby uzależnionej. W terapii pacjenci uczą się uwalniać od tych emocji.
• Zmiany destrukcyjnych schematów myślenia i działania – psychoterapia pomaga zauważyć powtarzające się schematy w relacjach i stopniowo je zmieniać na zdrowsze wzorce.

Rodzaje terapii współuzależnienia

Terapia współuzależnienia może przybierać różne formy, w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta.

Terapia indywidualna dla osoby współuzależnionej

• Pozwala na głęboką pracę nad emocjami, traumami z przeszłości oraz sposobami funkcjonowania w relacjach.
• Jest szczególnie wskazana dla osób, które chcą lepiej zrozumieć swoje wzorce myślenia i działania oraz nauczyć się budować zdrowe więzi.
• Może opierać się na różnych nurtach terapeutycznych, takich jak terapia poznawczo-behawioralna (CBT), terapia schematów, psychoterapia psychodynamiczna czy Gestalt.

Terapia grupowa

• Pozwala na wymianę doświadczeń z innymi osobami, które zmagają się z podobnymi problemami.
• Wspiera budowanie więzi społecznych i pokazuje, że nie jest się samemu w swojej sytuacji.
• Uczy konstruktywnej komunikacji i wyrażania własnych emocji.

Terapia par współuzależnionych

• Pomaga w odbudowie relacji między osobą współuzależnioną a uzależnionym partnerem.
• Może wspierać w procesie zdrowienia i wspólnej pracy nad wyjściem z destrukcyjnych schematów.
• Jest skuteczna, jeśli osoba uzależniona również wykazuje chęć zmiany i podjęcia leczenia.

Zorganizowane grupy samopomocy w przypadku współuzależnienia

Grupy wsparcia, takie jak Al-Anon czy DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików), to jedno z najskuteczniejszych narzędzi pomocy dla osób współuzależnionych. Spotkania grup samopomocowych pozwalają na:

✔ Dzielenie się doświadczeniami w atmosferze akceptacji i zrozumienia.
✔ Zdobywanie wiedzy o mechanizmach uzależnienia i współuzależnienia.
✔ Otrzymywanie wsparcia od osób, które również przechodzą proces zdrowienia.
✔ Naukę, jak dbać o własne granice i potrzeby w relacji z osobą uzależnioną.

Uczestnictwo w grupach wsparcia może stanowić doskonałe uzupełnienie psychoterapii i pomóc w budowaniu nowej, zdrowszej tożsamości poza współuzależnieniem.

Współuzależnienie – książki warte przeczytania

Osoby, które chcą zgłębić temat i lepiej zrozumieć swoje emocje, mogą sięgnąć po wartościowe książki psychologiczne.

• „Toksyczna miłość” – Robin Norwood
  Książka, która pomaga zrozumieć, dlaczego tak często wchodzimy w destrukcyjne relacje i jak można nauczyć się budowania zdrowych związków.
• „Kobiety, które kochają za bardzo” – Robin Norwood
  Bestseller dla osób, które nieświadomie wchodzą w relacje pełne bólu i poświęcenia. Autorka pokazuje, jak przerwać cykl toksycznej miłości.
• „Koniec współuzależnienia” – Melody Beattie
  Klasyczna pozycja, która pomaga osobom współuzależnionym odzyskać kontrolę nad swoim życiem i nauczyć się stawiania granic.

Czytanie literatury psychologicznej może być pierwszym krokiem do zrozumienia problemu i podjęcia świadomej decyzji o zmianie swojego życia.

Podsumowanie – jak uwolnić się od współuzależnienia?

• Współuzależnienie to trudny stan psychologiczny, który prowadzi do emocjonalnego wyczerpania i utraty poczucia własnej wartości.
• Kluczowe w procesie wychodzenia z niego jest świadomość problemu, praca nad sobą oraz skorzystanie ze wsparcia terapeutycznego i grup wsparcia.
• Psychoterapia indywidualna, grupowa oraz terapia par mogą pomóc w przepracowaniu destrukcyjnych schematów i nauczeniu się zdrowych sposobów funkcjonowania w relacjach.
• Literatura psychologiczna i grupy samopomocowe mogą być dodatkowym wsparciem na drodze do wyzwolenia się z mechanizmów współuzależnienia.

Rozpoznajesz u siebie objawy współuzależnienia? Skorzystaj z bezpłatnej konsultacji

Jeśli podejrzewasz u siebie objawy współuzależnienia i chcesz odzyskać kontrolę nad swoim życiem, zapraszamy na bezpłatną konsultację psychologiczną w naszej poradni w Warszawie oraz online.

Jak wygląda konsultacja?
✔ Spotkanie trwa około 20 minut.
✔ Psycholog przeprowadza wstępny wywiad i analizuje Twoje potrzeby.
✔ Pomagamy dobrać odpowiedniego specjalistę oraz określić najlepszą ścieżkę terapeutyczną.

Nie czekaj – zadbaj o siebie i swoje emocje. Skontaktuj się z nami i zacznij budować zdrowsze relacje.

Bibliografia:

1. Beattie, M. (2020). Koniec współuzależnienia. Jak przestać kontrolować życie innych i zacząć troszczyć się o siebie.Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
2. Norwood, R. (2019). Kobiety, które kochają za bardzo. Wydawnictwo Czarna Owca.
3. Whitfield, C. L. (2017). Uzależnienie i współuzależnienie. Jak rozpoznać i leczyć toksyczne schematy?Wydawnictwo PWN.