Spis treści
Zaburzenia dysocjacyjne – kiedy nasze ciało i umysł odrzucają traumatyczne przeżycia z przeszłości.
Zaburzenia dysocjacyjne (w tym zaburzenia tożsamości) stanowią ekstensywnie opisywaną grupę dysfunkcji psychicznych człowieka. Ich objawy są niezwykle złożone i często przywodzą na myśl symptomy chorób o podłożu neurologicznym. Jakie są przyczyny zaburzeń konwersyjnych? Czym jest osobowość dysocjacyjna? I wreszcie, czy istnieją skuteczne metody terapii niniejszych zaburzeń? Odpowiedzi na te oraz inne pytania znajdziesz w poniższym artykule.
Spis treści:
- Dysocjacja – psychologia i definicja zaburzenia
- Zaburzenia dysocjacyjne (zaburzenia konwersyjne) – przyczyny
- Zaburzenia dysocjacyjne (w tym dysocjacyjne zaburzenie tożsamości) – epidemiologia
- Najważniejsze objawy dysocjacyjne
- Zaburzenia dysocjacyjne tożsamości – charakterystyka
- Zaburzenia dysocjacyjne (w tym zaburzenia tożsamości) – postępowanie diagnostyczne
- Zaburzenia konwersyjne i dysocjacyjne – metody leczenia
- Podsumowanie
- Bibliografia
Dysocjacja – psychologia i definicja zaburzenia
Idea dysocjacji została wprowadzona do psychologii za pośrednictwem Pierre’a Janeta (francuskiego neurologa i psychologa) na przełomie XIX i XX wieku. Opracował on niniejsze pojęcie podczas próby wyjaśnienia przyczyny histerii (specyficznych zaburzeń natury psychicznej). Niemniej jednak, we współczesnych systemach diagnostycznych, zaburzenia dysocjacyjne klasyfikowane są jako odrębna jednostka chorobowa. W klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10), dysocjacja opisywana jest jako „częściowa lub całkowita utrata integracji pomiędzy wspomnieniami, jak również poczuciem własnej tożsamości, wrażeniami o charakterze bezpośrednim oraz kontrolą z zakresie dowolnych ruchów ciała”.
Wśród zaburzeń dysocjacyjnych wyróżniamy:
- Dysocjacje z przebiegiem ZABURZEŃ ŚWIADOMOŚCI, w tym osłupienie dysocjacyjne;
- Dysocjacje z przebiegiem ZABURZEŃ TOŻSAMOŚCI I IDENTYFIKACJI, w tym osobowość mnogą, jak również trans i opętanie;
- Dysocjacje z przebiegiem DEFICYTÓW PAMIĘCI (dotyczących głównie pamięci o charakterze autobiograficznym), w tym fuga dysocjacyjna oraz amnezja;
- Dysocjacje z przebiegiem ZABURZEŃ CZUCIA ORAZ RUCHU.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w literaturze naukowej, zaburzenia dysocjacyjne opisywane są również jako neurotyczny mechanizm obronny. Celem niniejszego mechanizmu jest uniknięcie doświadczania negatywnych emocji, które wywoływane są za pośrednictwem czynnika traumatycznego.
Zaburzenia dysocjacyjne (zaburzenia konwersyjne) – przyczyny
Chociaż etiologa zaburzeń dysocjacyjnych nie jest jednoznaczna, przyjmuje się, iż istotny wpływ na ich powstawanie wywierają przeżycia traumatyczne. Na przykład, doświadczanie przemocy lub wykorzystywania seksualnego w okresie dzieciństwa lub dorosłości. Nie bez znaczenia są również czynniki genetyczne. Na podstawie badań klinicznych (nad parami rodzeństwa) wykazano związek między występowaniem zaburzeń tożsamości a polimorfizmem genów odpowiedzialnych za neuroprzekaźnictwo (w tym promotora genu transportera serotoniny). Dlatego też, możemy przyjąć tezę, iż wpływ na powstawanie zaburzeń dysocjacyjnych mają zarówno czynniki pochodzenia wewnętrznego, jak i zewnętrznego (środowiskowego).
Zaburzenia dysocjacyjne (w tym dysocjacyjne zaburzenie tożsamości) – epidemiologia
Zburzenia dysocjacyjne, ze względu na swoją złożoność, nie są powszechnie diagnozowane. Niemniej jednak, szacuje się, że mogą dotyczyć nawet 10% społeczeństwa. Dysocjacyjne zaburzenie osobowości może dotyczyć natomiast 1% ogólnej populacji. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż dysocjacje współwystępują często z innymi chorobami o charakterze psychicznym. Na przykład, z zaburzeniami osobowości typu borderline, zespołem stresu pourazowego (PTSD), depresją oraz z zaburzeniami somatyzującymi. Ponadto, zaburzenia dysocjacyjne diagnozowane są u osób, które dokonywały w przeszłości próby samobójczej, jak również doświadczyły molestowania seksualnego oraz zaniedbań o charakterze emocjonalnym i fizycznym w okresie dzieciństwa (na przykład, głodzenie przez opiekunów).
Najważniejsze objawy dysocjacyjne
W literaturze przedmiotu wyróżniane są zazwyczaj dwie kategorie objawów dysocjacyjnych:
- Objawy psychoformiczne; oraz
- Objawy somatoformiczne,
Dysocjacje o charakterze psychoformicznym związane są z procesami umysłowymi. Dotyczą one najczęściej myślenia, pamięci lub postrzegania rzeczywistości przez człowieka. Dysocjacje somatoformiczne obejmują natomiast symptomy opisywane często w literaturze jako konwersje. Co ważne, w obu powyższych przypadkach możemy mieć do czynienia zarówno z objawami pozytywnymi, jak i negatywnymi. Objawy pozytywne określają swoisty nadmiar lub pojawianie się zjawisk, które zazwyczaj nie występują u osób zdrowych (np. wrażenia słuchowe). Objawy negatywne opisują natomiast częściowy zanik lub całkowity brak umiejętności, które u zdrowych osób są dostępne. Poniżej opisane zostały przykłady objawów dysocjacyjnych.
Objawy dysocjacyjne – psychoformiczne o charakterze negatywnym
Po pierwsze: AMNEZJA. Opisywana jako utrata pamięci, która jest charakterystyczna dla przebiegu złożonych zaburzeń dysocjacyjnych. Dotyczy ona przede wszystkim utraty dostępu do pamięci bieżących zdarzeń. Na przykład, pacjent nie jest sobie w stanie przypomnieć poprzedniego dnia. Ponadto, w literaturze opisywane są również przypadki amnezji dotyczącej przeszłych (najczęściej traumatycznych) zdarzeń.
Po drugie: DEPERSONALIZACJA I DEREALIZACJA. Polega na braku odczuwania emocji związanych z własnymi przeżyciami. Pacjenci opisują niniejsze zjawisko jako oglądanie swojego życia z boku (na przykład, jako oglądanie filmu). Ponadto, osoby dotknięte niniejszym zaburzeniem niejednokrotnie odczuwają własne myśli jako obce. Często mają wrażenie, że funkcjonują w otaczającym ich świecie jak automat.
Po trzecie: UTRATA ZDOLNOŚCI. Opisywana jako czasowa utrata pewnych (nabytych wcześniej) zdolności lub wiedzy. Na przykład, nagła niezdolność do obsługi telefonu komórkowego, jazdy na rowerze lub zdolności językowych.
Objawy dysocjacyjne – psychoformiczne o charakterze pozytywnym
Pozytywne objawy psychoformiczne wiążą się z występowaniem określonych intruzji o charakterze myśli, emocji lub wrażeń zmysłowych. Wśród nich wyróżniamy:
- Po pierwsze: słyszenie głosów dyskutujących, rozkazujących lub komentujących;
- Po drugie: wrażenie oddziaływania na myśli lub wrażenie odciągania myśli przez zewnętrzną siłę;
- Po trzecie: wrażenie odziaływania na wolę, dążenia oraz uczucia.
Objawy dysocjacyjne – somatoformiczne o charakterze negatywnym
Niniejsze objawy występują zwykle w postaci zaburzeń przywodzących na myśl dysfunkcje neurologiczne. Mogą one dotyczyć zarówno częściowej, jak i całkowitej utraty zdolności do ruchu lub odczuwania bodźców zewnętrznych.
Po pierwsze: ZABURZENIA RUCHU. Mogą dotyczyć zarówno części, jak i całego ciała. Na przykład, pacjenci odczuwają nagłe zmniejszenie siły lub nawet paraliż pewnej części ciała, który skutkuje niezdolnością poruszania się. Dodatkowo, w niniejszym przypadku mogą występować zaburzenia mowy. Na przykład, dysfonia (częściowa utrata mowy) lub mutyzm (całkowita niezdolność wypowiadania słów).
Po drugie: ZABURZENIA CZUCIA. Dotyczące zarówno zaniku zdolności do odczuwania temperatury, jak również bólu i dotyku. Dodatkowo, w przypadku niniejszej choroby, pacjentom może towarzyszyć częściowa lub całkowita utrata widzenia/słuchu.
Po trzecie: PATOLOGICZNA DEPERSONALIZACJA. Może objawiać się poprzez utratę zdolności do odczuwania dolnej części tułowia lub wrażenia, że istnieje tylko głowa. Ponadto, w literaturze opisywane są przypadki doświadczenia „wyjścia z ciała”. W swoich relacjach pacjenci opowiadają, że podczas zdarzenia traumatycznego, obserwowali zajście z boku lub spod sufitu, niejednokrotnie postrzegając własne ciało jako obce.
Objawy dysocjacyjne – somatoformiczne o charakterze pozytywnym
Niniejsza grupa objawów obejmuje wszelkiego rodzaju wrażenia o charakterze czuciowym lub zmysłowym. Mogą one dotyczyć:
- Po pierwsze: ruchów mimowolnych;
- Po drugie: intruzji pod postacią zapachu lub smaku;
- Po trzecie: wrażeń cielesnych, na przykład wrażenia dotyku przez obcą osobę;
- Po czwarte: bólu.
Zaburzenia dysocjacyjne tożsamości – charakterystyka
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości opisywane jest w literaturze jako wytworzenie co najmniej jednej dodatkowej osobowości. Osobowość ta jest w stanie przejąć czasową kontrolą nad zachowaniem człowieka. Zdarzają się przypadki, w których wytwarzanych jest kilka, a nawet kilkanaście odrębnych osobowości, które są nieświadome występowania pozostałych. Dodatkowo, pacjent nie ma dostępu do wspomnień, wypowiedzi i przeżyć odrębnej osobowości. Obserwując osoby dotknięte niniejszym zaburzeniem, jesteśmy w stanie dostrzec, iż każda z poszczególnych osobowości charakteryzuje się przejawianiem innego słownictwa, gestów oraz doświadczeń.
Zaburzenia dysocjacyjne (w tym zaburzenia tożsamości) – postępowanie diagnostyczne
Prawidłowe rozpoznanie zaburzeń dysocjacyjnych (w tym zaburzeń konwersyjnych) stawia przed diagnostami ogromne wyzwanie. Ze względu na fakt, iż przywodzą one na myśl symptomy określonych dysfunkcji neurologicznych, konieczne jest wykonanie badań obrazowych, które mają na celu wykluczenie przyczyn organicznych. Ponadto, niezbędne jest przeprowadzenie wnikliwego wywiadu klinicznego oraz diagnozy różnicowej. Niektóre objawy zaburzeń dysocjacyjnych mogą przywodzić na myśl schizofrenię, PTSD, a nawet zaburzenia osobowości typu borderline. Dodatkowo, diagnosta powinien przeprowadzić badanie za pośrednictwem Skali Doświadczeń Dysocjacyjnych (DES).
Zaburzenia konwersyjne i dysocjacyjne – metody leczenia
W leczeniu zaburzeń o charakterze dysocjacyjnym niezbędne jest wdrożenie postępowania psychoterapeutycznego. Tylko pod okiem doświadczonego psychiatry, psychologa lub psychoterapeuty, pacjent jest w stanie przepracować doświadczenia, które doprowadziły do wywołania objawów. Leczenie farmakologiczne stanowi w niniejszym przypadku jedynie uzupełnienie postępowania psychoterapeutycznego. Należy pamiętać, że proces leczenia zaburzeń dysocjacyjnych jest długotrwały i składa się z wielu etapów. Szczególnych metod terapii wymagają przede wszystkim dysocjacyjne zaburzenia osobowości. W tym przypadku, głównym zadaniem terapeuty jest doprowadzenie do integracji poszczególnych „odłamów” osobowości, a ponadto uświadomienie pacjentowi mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie objawów zaburzenia.
Podsumowanie
Zaburzenia dysocjacyjne stanowią niezwykle złożoną grupę dysfunkcji psychologicznych. Zarówno sam proces diagnostyczny, jak i leczenie pacjenta, stanowi dla specjalisty ogromne wyzwanie. Mimo faktu, iż z roku na rok mamy coraz większy dostęp do literatury oraz badań klinicznych opisujących symptomy niniejszej jednostki diagnostycznej, nadal jest ona dość rzadko diagnozowana. Wszystko to za sprawą szerokiej gamy objawów, które można przypisać innym chorobom natury somatycznej lub psychologicznej. Dlatego też, tak ważne jest, aby już na etapie rozpoznania trafić pod skrzydła wykwalifikowanego specjalisty (psychiatry lub psychologa), dzięki któremu możliwe stanie się nie tylko postawienie trafnej diagnozy, ale również rozpoczęcie skutecznego leczenia.
Bibliografia
- Allen JG, Smith WH. Diagnosing dissociative disorders. Bull Menninger Clin. 1993; 57(3): 328–343, indexed in Pubmed;
- Boon, S., Matthess, H. (2017). Trauma and dissociation symptoms interview (TADS-I), version 1.9. [niepublikowany protokół klinicznego wywiadu ustrukturyzowanego]. Maarssen; Suzette Boon Prywatna Praktyka Kliniczna;
- Chalavi S, Vissia EM, Giesen ME, et al. Abnormal hippocampal morphology in dissociative identity disorder and post-traumatic stress disorder correlates with childhood trauma and dissociative symptoms. Hum Brain Mapp. 2015;
- Dell, P. (2006). A new model of dissociative identity disorder. Psychiatric Clinics, 29;
- Janet, P. (1901). The mental states of hystericals: A study of mental stigmata and mental accidents. New York, USA: Putnam;
- Kim I, Kim D, Jung HJ. Dissociative identity disorders in Korea: two recent cases. Psychiatry Investig. 2016;
- Nijenhuis, E. (2000). Somatoform dissociation: major symptoms of dissociative disorders. Journal of Trauma & Dissociation;
- Pietkiewicz, I.J., Hełka, A., Tomalski, R. (2018a). Validity and reliability of the Polish online and pen-and-paper versions of the Dissociative Experience Scale Revised (DESR PL);
- Pietkiewicz, I.J., Tomalski, R. (2018). Zaburzenia związane z traumą – perspektywa teoretyczna. Czasopismo Psychologiczne;
- Savitz JB, van der Merwe L, Newman TK, et al. The relationship between childhood abuse and dissociation. Is it influenced by catechol-O-methyltransferase (COMT) activity? Int J Neuropsychopharmacol. 2008;
- Steinberg, M., Cicchetti, D., Buchanan, J., Hall, P. (1993). Clinical assessment of dissociative symptoms and disorders: The Structured Clinical Interview for DSM-IV Dissociative Disorders (SCID-D). Dissociation: Progress in the Dissociative Disorders;
- Vermetten E, Schmahl C, Lindner S, et al. Hippocampal and amygdalar volumes in dissociative identity disorder. Am J Psychiatry. 2006.
