Żałoba – doświadczenie straty, także to związane ze śmiercią ważnych dla nas osób, jest nieodłącznym elementem naszego życia. Każdy z nas miał lub ma w swoim otoczeniu kogoś, kto mierzy się z żałobą. Temat ten jest aktualny zwłaszcza teraz, w czasie, gdy pandemia zabrała wiele osób, również młodych lub w sile wieku, którzy pozostawili swoich współmałżonków, dzieci, partnerów. Jak możemy pomóc tym, którzy stracili kogoś bliskiego?
Spis treści
Czym jest żałoba
Żałoba jest naturalną wielowymiarową reakcją człowieka na utratę bliskiej osoby lub ważnej wartości w życiu. Może objawiać się w różnych sferach jego funkcjonowania: emocji (np. rozpacz, lęk, gniew, poczucie winy), ciała i zdrowia (np. problemy ze snem, apetytem, nadużywanie substancji psychoaktywnych), procesów poznawczych (np. kłopoty z koncentracją i pamięcią), relacji (np. izolowanie się, poczucie osamotnienia), oraz w wymiarze egzystencjalnym (np. kryzys wiary, utrata poczucia sensu). Nierzadko proces przeżywania straty oznacza okresowe wycofanie się z życia, a włączenie się do niego z powrotem jest wyzwaniem wymagającym czasu i wysiłku. Dlatego ważne jest, by zarówno osoba w żałobie jak i jej otoczenie uznały jej prawo do opłakania straty i pomogły jej stworzyć możliwie najlepsze warunki do poradzenia sobie z tym trudnym doświadczeniem.
Indywidualny charakter procesu
Choć proces żałoby można ująć w pewne ramy, opisując typowe dla niego elementy, warto podkreślić, że każdy człowiek przechodzi go na swój własny, niepowtarzalny sposób. Ile trwa żałoba? Jakie są etapy żałoby? Na jej przebieg, intensywność i czas trwania wpływ ma wiele czynników, w tym:
rodzaj straty i okoliczności śmierci – inaczej będziemy przeżywali odejście sędziwego rodzica, inaczej tragiczną śmierć współmałżonka czy dziecka,
cechy, historia życia i kondycja psychofizyczna osoby w żałobie – np. wysoka odporność psychiczna będzie sprzyjać naturalnemu oswajaniu straty, tymczasem wcześniejsze trudności adaptacyjne czy epizody depresyjne mogą nasilać objawy utrudniające jej znacznie powrót do wcześniej pełnionych ról,
jej sytuacja rodzinna i społeczna oraz wsparcie na jakie może liczyć w swoim otoczeniu.
Jak pomóc osobie w żałobie?
Nie pocieszaj, po prostu bądź.
Gdy ktoś dzieli się z Tobą informacją o stracie bliskiego, zwłaszcza gdy śmierć bliskiej osoby miała charakter nagły, trudno znaleźć właściwe słowa. Czasem tak bardzo pragniemy ulżyć ciepiącej osobie, że staramy się powiedzieć/ napisać coś, co byłoby pocieszeniem. W istocie jednak żadne słowa, szczególnie tuż po stracie, nie mają mocy zmniejszenia bólu. Co więcej, nasze wypowiedzi, mimo najlepszych intencji, mogą być odbierane jako raniące i wzmacniają u rozpaczającej osoby poczucie bycia nierozumianym.
Uważać powinniśmy przede wszystkim na zwroty wyrażające nasze osobiste przekonania filozoficzno-religijne, niekoniecznie dzielone przez osobę po stracie, tym bardziej w obliczu osobistej tragedii, takie jak: „Jest już u Boga”, „Teraz nad tobą czuwa”, „To tylko chwilowa rozłąka”, oraz inne, jak: „Przynajmniej już nie cierpi”, „Masz jeszcze dla kogo żyć”.
Zamiast pocieszać, lepiej w prostych słowach wyrazić nasz żal i współczucie. Przy bliższych relacjach tym, co możemy zaoferować najbardziej wartościowego, jest nasza obecność, serdeczny gest, wspólne pomilczenie, podana herbata.
Zaoferuj konkretną pomoc
Pomoc osobie mierzącej się z osobistą stratą może mieć również bardzo konkretny wymiar.
Jeśli śmierć miała charakter nagły, nastąpiła w tragicznych okolicznościach, doświadczająca jej osoba najprawdopodobniej będzie miała przez jakiś czas trudności z wypełnianiem codziennych obowiązków. Możemy wówczas przejąć inicjatywę i wyręczyć ją w niektórych, np. przynosząc zakupy, dzieląc się ugotowanym obiadem, oferując pomoc w załatwianiu formalności, czy przejmując czasowo opiekę nad dzieckiem.
Co istotne, zamiast pytać „Jak mogę pomóc” zaoferujcie konkretną przysługę – przeżywane przez osobę szok i ból ograniczają jej zdolność zadaniowego, racjonalnego myślenia, przez co może być jej trudno udzielić konkretnej odpowiedzi.
Podtrzymuj kontakt
Jeśli chcesz, by osoba po stracie czuła Twoją troskę i wsparcie, nie ograniczaj się do jednego SMS-a z kondolencjami. Nawet gdy nie reaguje na Twoje wiadomości, nie odbiera telefonów, warto raz na jakiś czas napisać do niej, dając znać, że pamiętasz i myślisz. Osoby po tragicznych stratach często po jakimś czasie przyznają, że choć nie czuły się na siłach, by odpisywać czy oddzwaniać, otrzymywane wiadomości od życzliwych ludzi były dla nich bardzo budujące.
Warto również ponawiać próby kontaktu w późniejszym czasie po stracie. Po kilku tygodniach/ miesiącach, osoba w żałobie może być bardziej otwarta na rozmowę, spotkanie, a zainicjowana przez Ciebie wspólna aktywność może być dla niej kolejnym kroczkiem w kierunku powrotu do życia.
Wysłuchaj
Jeśli tylko wspierana przez nas osoba ma chęć dzielić się tym co przeżywa, a Ty czujesz się na siłach, by to przyjąć, wysłuchaj. Osoba po stracie zwykle potrzebuje opowiedzieć komuś o swoich uczuciach. Samo to może pomóc mu lepiej zrozumieć siebie i wyrazić emocje. W słuchaniu ważne jest, by nie oceniać, nie komentować. Twoją rolą nie jest też udzielać rad, chyba że masz podobne doświadczenie, a Twój bliski wyraźnie poprosi o to, byś się nim podzielił.
Jeśli czujesz się z tym komfortowo, pozwól mu też mówić o ukochanym zmarłym. Zwłaszcza w sytuacji przedwczesnych śmierci – dzieci, rodzeństwa, współmałżonka – osoby w żałobie mają potrzebę wspominania tych, którzy odeszli i z wdzięcznością przyjmą to, że jesteś gotów podjąć ten temat.
Pozwól osobie przeżywać ten czas tak, jak tego potrzebuje
Jak pisaliśmy wcześniej – każda żałoba jest inna, różne są też potrzeby osób przeżywających stratę. Niektóre osoby potrzebują odciąć się na jakiś czas od świata, inne szukają kontaktu i pomocy. Część osób będzie chciała jak najszybciej wrócić do obowiązków zawodowych, inni mogą potrzebować zawiesić swoją aktywność związaną z pracą. Niektórzy nie będą chcieli mówić o swoim doświadczeniu, inni będą chętnie się nim dzielić.
Przykłady różnic można mnożyć. Dlatego ważne jest by słuchać i sprawdzać czego potrzebuje oraz na co gotowy jest nasz bliski, zamiast przekonywać go do rozwiązań, które w naszym mniemaniu byłyby najlepsze.
Dotyczy to również czasu trwania żałoby. Kulturowo przyjęło się, że trwa ona około roku. W rzeczywistości okres ten może się znacząco różnić w zależności od czynników wymienionych na początku artykułu. Przy kumulacji strat czy śmierci dziecka czas ten może być dłuższy nawet o rok czy dwa lata. Tego procesu nie da się przyśpieszyć na siłę. Nie możemy oczekiwać, że ktoś „weźmie się w garść” i wróci do „normalności”.
Nie bierz na siebie odpowiedzialności
Uwaga zwłaszcza dla tych, którzy angażują się w długofalową pomoc.
Żałoba bywa trudnym i rozciągniętym w czasie procesem. Okresy złego funkcjonowania mogą wracać zgodnie z zasadą „dwa kroki w przód, jeden do tyłu”. Dla kogoś, kto towarzyszy osobie po stracie, może to być trudne i frustrujące.
Jeśli czujesz się zmęczony i bezradny, może to dobry czas na zachęcenie Twojego bliskiego do skorzystania z profesjonalnej pomocy, umówienie go do psychologa lub innego specjalisty.
Respektuj też własne uczucia i emocje. Może zmarły również dla Ciebie był ważny. Skupiając się wyłącznie na oferowanym wsparciu ograniczasz sobie możliwość przeżycia własnej żałoby. Angażowanie się w pomoc, która będzie Cię nadmiernie obciążać (fizycznie lub/i psychicznie), na dłuższą metę przyniesie więcej szkód niż pożytku.
Pomoc psychologiczna w żałobie
Na koniec kilka wskazówek dotyczących tego, kiedy pomoc profesjonalisty jest wskazana a nawet niezbędna.
Ewidentnym sygnałem, jednoznacznie wskazującym na konieczność udzielenia osobie w żałobie pomocy psychologicznej lub psychiatrycznej, są próby samookaleczania się oraz myśli lub zamiary samobójcze. Niepokojące są również zachowania wskazujące na przedłużający się brak zdolności do codziennego funkcjonowania, takie jak: brak dbałości o higienę, nieprzyjmowanie jedzenia lub odżywanie się w niewłaściwy sposób, spędzanie całego lub większej części dnia w łóżku, zaniechanie wykonywania podstawowych obowiązków domowych (w tym związanych z dziećmi). Taka sytuacja również wymaga konsultacji z profesjonalistą, który oceni stan psychiczny osoby i zarekomenduje najlepszy sposób postępowania.
Istnieją też inne przesłanki, które sugerują, że wsparcie psychologa czy terapeuty może być potrzebne. Są to sytuacje, gdy:
- Śmierć nastąpiła w traumatycznych okolicznościach (np. osoba była świadkiem zdarzenia lub przyczyniła się do jego wystąpienia, śmierć była wynikiem samobójstwa)
- Strata ma charakter wyjątkowo dotkliwy (np. dotyczy śmierci dziecka)
- Strata niesie za sobą poważne konsekwencje, co dodatkowo obciąża osobę w żałobie (np. śmierć jedynego żywiciela rodziny)
- Strata dotyczy więcej niż jednego członka rodziny
- Osoba po stracie miała wcześniej epizody depresyjne lub inne trudności związane ze zdrowiem psychicznym
- Relacje ze zmarłym miały ambiwalentny charakter, co może rodzić u osoby w żałobie poczucie winy i napięcie związane z brakiem możliwości zamknięcia niektórych spraw
- Osoba nie może liczyć na wsparcie otoczenia (np. skomplikowana sytuacja rodzinna)
Jak pisaliśmy na wstępie, żałoba jest naturalnym procesem i nie wszyscy jej doświadczający będą potrzebować pomocy psychologicznej. Jeśli jednak mamy do czynienia z jedną z wymienionych wyżej sytuacji lub obserwujemy, że stan wspieranej przez nas osoby nie poprawia się mimo upływu czasu, warto zachęcić ją do konsultacji z terapeutą. Życie po śmierci bliskiej osoby początkowo będzie ciężkie, jednak wsparcie psychologiczne oraz pomoc ze strony najbliższych mogą pomóc przejść najcięższy czas żałoby.
