Historia pojęcia inteligencji emocjonalnej sięga początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy to przeprowadzono pierwsze badania dowodzące, że wysoki iloraz inteligencji mierzonej obowiązującymi testami (takimi jak test Wechslera) nie jest gwarancją życiowego powodzenia. Prześledzono wówczas kariery najlepszych absolwentów prestiżowych szkół i uczelni. Okazało się, że niewielu osiągnęło wysoką pozycję zawodową. Ponadto stanowiska kierownicze w wielkich przedsiębiorstwach częściej piastowali ich równolatkowie, którzy w szkole mieli przeciętne wyniki. Badacze uznali, że obowiązującą od dziesięcioleci definicję inteligencji należy zredefiniować.
Spis treści
Definicja inteligencji emocjonalnej (EI)?
Nim powstała idea poszerzenia pojęcia inteligencji, definiowano ją jako zdolność do logicznego rozumowania, aktywnego przetwarzania informacji, celowego działania i skutecznego radzenia sobie z problemami. Inteligencję sprowadzano zatem wyłącznie do umiejętności związanych z racjonalnym myśleniem.
W 1983 roku Howard Gardner przedstawił teorię inteligencji wielorakiej, w której wyróżnił aż osiem jej rodzajów: językową, logiczną, wizualno-przestrzenną, muzyczną, interpersonalną (społeczną), intrapersonalną (autorefleksyjną), ruchową i przyrodniczą. W klasyczny model wpisywały się tylko dwa pierwsze rodzaje. Następnie w 1990 roku Jack Mayer i Peter Salovey po raz pierwszy użyli pojęcia „inteligencja emocjonalna” (ang. emotional intelligence – EI), mówiąc o czterech jej obszarach: spostrzeganiu emocji, wspomaganiu z ich pomocą myślenia, rozumieniu emocji oraz kierowaniu nimi. Kilka lat później swoją koncepcję przedstawił Reuven Bar-On. Jego zdaniem na inteligencję emocjonalną składa się pięć elementów: opisywane już przez Gardnera inteligencja interpersonalna i intrapersonalna, a także umiejętność radzenia sobie ze stresem, zdolność adaptacji oraz ogólny nastrój.
Nową ideę spopularyzował amerykański psycholog i publicysta Daniel Goleman, wydając w 1996 roku książkę pt. „Inteligencja emocjonalna”. Według autora EI obejmuje umiejętność rozumienia własnych stanów emocjonalnych i kontrolowania ich celem skutecznego działania, jak również zdolność empatii i adekwatnego reagowania na emocje innych osób. Kompetencje te są komplementarne w stosunku do tych, które mierzone są ilorazem inteligencji, czyli do zdolności analitycznego czy abstrakcyjnego myślenia.
Czym jest inteligencja emocjonalna?
Pojęcie inteligencji emocjonalnej funkcjonuje stosunkowo krótko. Dlatego nadal trwają dyskusje, czym dokładnie ona jest. Psychologowie są jednak zgodni, że składają się na nią dwa podstawowe komponenty – kompetencje psychologiczne (znajomość własnych emocji i umiejętność radzenia sobie z nimi) i społeczne. Mianem kompetencji psychologicznych najczęściej określa się:
- samoświadomość – umiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych i ich świadomego przeżywania, w szczególności zdolność do oceny swoich uczuć, preferencji i możliwości w sytuacjach trudnych, decyzyjnych;
- samoocenę – poczucie własnej wartości, wiarę we własne siły, świadomość swoich mocnych i słabych stron, zdolność doświadczania samego siebie niezależnie od sądów innych osób;
- samokontrolę – umiejętność panowania nad własnymi emocjami, np. zdolność radzenia sobie ze stresem czy postępowania zgodnie z własnymi przekonaniami niezależnie od okoliczności.
Wśród kompetencji społecznych wymieniane są zazwyczaj:
- empatia – zdolność rozpoznawania emocji u innych ludzi, która pozwala na zrozumienie ich potrzeb, współodczuwanie, wspieranie ich w trudnych sytuacjach;
- zdolności interpersonalne – umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów oraz pełnienia ról społecznych; do kompetencji tego rodzaju należy asertywność, zdolność perswazji, współpracy czy przywództwa.
Inteligencja emocjonalna nie jest cechą wrodzoną ani stałą. Powiązanych z nią kompetencji człowiek uczy się przez całe życie. Poziom inteligencji emocjonalnej zmienia się wraz ze zdobywanymi doświadczeniami. Można ją także świadomie rozwijać, poprawiając tym samym jakość funkcjonowania w społeczeństwie i bycia z samym sobą.
Inteligencja emocjonalna w praktyce
Człowiek obdarzony wysoką inteligencją emocjonalną to osoba zdolna harmonijnie godzić swoje uczucia z tym, co dyktuje jej rozum. Z łatwością rozpoznaje swoje emocje i potrafi je zwerbalizować, mając przy tym nad nimi kontrolę. Osobie takiej nie brak spontaniczności, umie okazywać radość, ale mimo optymizmu ma realistyczne podejście do życia. Dobrze radzi sobie ze smutkiem czy stresem. Zna swoje mocne i słabe strony, a trzeźwa ocena własnych możliwości dodaje jej pewności siebie. Nie obawia się krytyki czy porażek, bo nie mierzy nimi swojej wartości. Umie wyciągać z nich konstruktywne wnioski. Nie boi się też ryzyka ani zmian. Ma otwarty umysł, z łatwością adaptuje się w nowych sytuacjach, nie martwi się sprawami, na które nie ma wpływu i skupia na tych, które znajdują się pod jej kontrolą. Stara się zawsze postępować w zgodzie ze sobą, choć tak, by w miarę możliwości nikogo przy tym nie ranić. Człowiek o wysokiej inteligencji emocjonalnej jest bowiem empatyczny i liczy się z uczuciami innych osób. Z łatwością nawiązuje kontakty i buduje satysfakcjonujące, trwałe relacje. Jest ciekawy ludzi, tolerancyjny, uprzejmy, umie współpracować. Potrafi także odmawiać i bronić swoich granic. Trudno go obrazić czy zranić.
Powyższe cechy ułatwiają odnoszenie sukcesów w życiu prywatnym i zawodowym. Trafnie rozpoznając emocje swoje i innych ludzi, można podejmować właściwe życiowe decyzje. Ponadto identyfikować i zaspokajać swoje potrzeby, rozwijać potencjał, skutecznie rozwiązywać problemy, efektywnie komunikować się z innymi.
Jak rozwijać inteligencję emocjonalną?
Niska inteligencja emocjonalna to najczęściej problem osób, które w dzieciństwie nie otrzymały od swoich rodziców (lub innych ważnych osób) odpowiednich wzorców tego, jak zarządzać własnymi emocjami i relacjami z innymi ludźmi. Nikt jednak nie jest skazany na życie bez takich umiejętności, ponieważ można je rozwijać. Służą temu m.in. profesjonalne warsztaty inteligencji emocjonalnej. Niezwykle pomocna jest także psychoterapia, która pozwala rozwiązać wewnętrzne konflikty, zmienić nieprzystosowawcze mechanizmy działania, wzmocnić wiarę w siebie. Trzeba jednak mieć świadomość, że trening inteligencji emocjonalnej to zajęcie na całe życie, na które trzeba wygospodarować czas każdego dnia. Pracy tej nie może zastąpić nawet najlepszy kurs.
Rozwój inteligencji emocjonalnej należy rozpocząć od nauki trafnego odczytywania i adekwatnego wyrażania własnych uczuć. Nie można pojąć emocji ani zachowań innych ludzi i wchodzić z nimi w dobre relacje, jeśli nie zrozumie się siebie. Istnieje wiele sposobów na pogłębienie kontaktu z samym sobą. Jednym z nich jest praca z własnym ciałem – uważna obserwacja własnych reakcji w różnych okolicznościach, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Emocje bowiem zaczynają się właśnie w ciele. Ból głowy czy napięcie mięśni mogą być sygnałem lęku, stan relaksu pojawia się w obliczu sytuacji, które sprawiają radość.
Poznać siebie można także dzięki prowadzeniu swego rodzaju dziennika – opisywaniu własnych nastrojów, odczuć, jakie pojawiają się w związku z różnymi zdarzeniami. Warto przy tym zadawać sobie pytania, takie jak: „Co wtedy czułam?”, „Dlaczego tak zareagowałem?”, „Czego się obawiałem?”, „Jak postąpiłbym najchętniej?”. Introspekcja służy pogłębianiu samoświadomości, zwiększaniu poziomu samoakceptacji i uzyskaniu kontroli nad swoimi emocjami. Z takiej pozycji można podjąć kolejny krok i zadać pytania o prawdziwe uczucia i potrzeby innych ludzi. Tym samym zacząć rozwijać swoje kompetencje społeczne. Psychoterapia i konsultacje psychologiczne mogą również pomóc rozwijać inteligencję emocjonalną.
Bibliografia:
D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, tł. A. Jankowski, Poznań 1997.
J. Segal, Jak pogłębić inteligencję emocjonalną, tł. M. Jałocho, P. Kołyszko, I. Szyszkowska-Andruszko, Warszawa 2006.
