Agresja wśród dzieci

Agresja wśród dzieci jest szeroko komentowanym zjawiskiem w przestrzeni publicznej. Niniejsze zagadnienie wzbudza ogromne zainteresowanie zarówno w środowisku pedagogów, socjologów, jak i psychologów. Mimo podejmowania licznych działań, mających na celu jej zapobieganie, agresja wśród dzieci nadal zdaje się nie słabnąć na swojej sile. Jakie są możliwe przyczyny niniejszego zjawiska? I jakie są skuteczne metody przeciwdziałania agresji w środowisku szkolnym? Odpowiedzi na te pytania oraz najważniejsze kwestie związane ze zjawiskiem agresji wśród dzieci omówione zostały w dalszej części tekstu.

Agresja wśród dzieci – jaka jest skala niniejszego zjawiska?

W ramach programu „Szkoła bez Przemocy”, w 2011 roku przeprowadzone zostały badania nad zjawiskiem agresji oraz przemocy wśród dzieci w wieku szkolnym. Zgodnie z uzyskanymi danymi, które otrzymano na podstawie przebadania ponad 3 000 uczniów, ustalono, że dzieci w wieku szkolnym skłonne są do przejawiania 8 typów przemocy oraz agresji. Poniżej przedstawione zostały najczęstsze z nich.

I TYP: AGRESJA SŁOWNA (przemoc werbalna) – szacuje się, iż w 2011 roku doświadczyło jej blisko 63% uczniów;

II TYP: AGRESJA FIZYCZNA – dotycząca blisko 33% badanych uczniów;

III TYP: AGRESJA RELACYJNA (polegająca na manipulowaniu relacjami społecznymi w obrębie uczniów) – dotycząca około 40% badanych;

IV TYP: AGRESJA/PRZEMOC MATERIALNA (związana najczęściej z kradzieżą lub niszczeniem przedmiotów osobistych) – na podstawie badań ustalono, iż dotyka ona około 20% dzieci w wieku szkolnym;

V TYP: CYBERPRZEMOC (zataczająca coraz większe kręgi, dokonywana przy użyciu najnowszych technologii. Sprawcy niniejszej formy przemocy najczęściej pozostają anonimowi) – według danych z 2011 roku doświadczyło jej około 19% uczniów.

Warto jednak wiedzieć, że badania przeprowadzone w 2017 roku przez NIK (Najwyższą Izbę Kontroli) wykazały, iż z agresją w sieci miało do czynienia już blisko 40% dzieci w wieku szkolnym.

Czynniki ryzyka rozwoju agresji wśród dzieci

Ryzyko, które bierzemy pod uwagę w kontekście przejawiania zachowań agresywnych przez dzieci i młodzież opisywane jest jako: zwiększone prawdopodobieństwo występowania zachowań agresywnych pod wpływem działania określonych bodźców/czynników. Dzięki określeniu czynników, wpływających na powstawanie niniejszego zjawiska, możliwe staje się opracowanie skutecznych działań profilaktycznych. Na podstawie danych pochodzących z literatury przedmiotu, możemy wyróżnić następujące czynniki ryzyka rozwoju agresji wśród dzieci:

• Po pierwsze: PODATNOŚĆ GENETYCZNĄ – szacuje się, że dziedziczność może wyjaśniać blisko 50% wariancji zmiennej agresji;

• Po drugie: INNE CZYNNIKI NEUROBIOLOGICZNE – związane na przykład z przebyciem urazów okołoporodowych, doznaniem późniejszych urazów w obrębie czaszki;

• Po trzecie: SPECYFICZNY UKŁAD CZYNNIKÓW RODZINNYCH – związanych na przykład z niewłaściwym egzekwowaniem dyscypliny lub brakiem odpowiednich wzorców do naśladowania;

• Po czwarte: NIEKORZYSTNY KONTEKST SPOŁECZNO-KULTUROWY – na przykład, związany z niskim statusem socjoekonomicznym rodziny. Do czynników ryzyka z niniejszej grupy zaliczamy również: ubóstwo, przestępczość, częste zmiany miejsca zamieszkania, częste korzystanie z gier komputerowych oraz oglądanie filmów, które charakteryzują się wysokim stopniem przemocy oraz agresji.

Warto jednak pamiętać, że wyżej wymienione czynniki mogą jedynie predysponować do występowania zachowań agresywnych wśród dzieci. Niemniej jednak, wdrożenie odpowiednich działań jest w stanie zmodyfikować zarówno myślenie, jak i postępowanie dziecka.

Agresja w szkole i jej wpływ na kształtowanie postaw dziecka

Istotny wpływ na kształtowanie się postaw dziecka wywierają sytuacje, jakich nieletni doświadcza w środowisku szkolnym. Dlatego też, zadaniem nauczyciela jest stworzenie bezpiecznej atmosfery w klasie. To właśnie pedagog wywiera ogromy wpływ na formowanie się zasad i norm obowiązujących między uczniami. Jeśli nauczyciel będzie skłonny do przejawiania agresji słownej w stosunku do swoich uczniów, dzieci mogą zacząć powielać jego zachowanie. Dodatkowo, czynnikiem, który może wpływać na kształtowanie się postaw agresywnych wśród uczniów, jest wytworzenie atmosfery rywalizacji. Wówczas dochodzi do narastania sytuacji konfliktowych, a uczniowie, którzy osiągają niższe wyniki, często padają ofiarą agresji ze strony swoich rówieśników. Wpływ na kształtowanie się postawy agresywnej dzieci w środowisku szkolnym wywierają również takie czynniki, jak:

• Zbyt duża liczba uczniów w klasie;

• Hałas i mała przestrzeń ograniczająca ruch dziecka;

• Niewłaściwy sposób komunikacji między nauczycielem a uczniami;

• Brak doceniania zachowań pozytywnych.

Agresja w rodzinie i jej wpływ na kształtowanie postaw dziecka

Zapewnienie w środowisku rodzinnym atmosfery akceptacji i bezpieczeństwa wpływa na kształtowanie się u dziecka właściwych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami. Ponadto, niezwykle istotne jest przejawianie konsekwentnych zachowań ze strony rodziców. W sytuacji, w której dziecko nie otrzymuje ze strony swoich opiekunów dostatecznej uwagi oraz zrozumienia, może doświadczać poczucia krzywdy. Dlatego też, w celu zwrócenia na siebie uwagi, często zaczyna przejawiać zachowania agresywne. Dodatkowo, dziecko doświadczające braku zainteresowania, uczy się stosowania agresji w celu rozwiązywania własnych problemów. Na podstawie danych pochodzących z literatury, można wysunąć wniosek, iż dzieci są skłonne do przejawiania agresji, wtedy gdy:

• zaobserwują, że takie zachowanie przynosi im korzyść – uwaga rodziców jest dla niego swego rodzaju nagrodą, która umacnia powyższy wzorzec;

• naśladują zachowania agresywne osób ze swojego otoczenia.

Należy pamiętać, że niereagowanie na przejawy agresji może doprowadzić do powielania niniejszych zachowań w przyszłości. Dlatego też, tak ważne jest, aby rodzice reagowali na przejawy agresji u swoich dzieci możliwe jak najszybciej i jak najskuteczniej.

Przejawy agresji wśród dzieci

Agresja wśród dzieci może przybierać różne formy. We współczesnym świecie najczęściej do czynienia mamy z agresją, która rozprzestrzeniania za pomocą nowych technologii, co sprzyja rozwojowi zjawiska cyberprzemocy. Niemniej jednak, dzieci w środowisku szkolnym doświadczają również agresji słownej, która niejednokrotnie wiąże się z obraźliwymi wyzwiskami, rozsiewaniem złośliwych plotek na temat ofiary, jak również oczernianiem jej w towarzystwie osób trzecich. Zdarza się również, iż nawet najmłodsze dzieci w wieku szkolnym padają ofiarą przemocy fizycznej ze strony swoich rówieśników. Niniejsze działania najczęściej związane są z kopaniem, szarpaniem lub biciem. W ramach agresji rówieśniczej może również dochodzić do niszczenia przedmiotów innych uczniów. Warto przy tym pamiętać, że dzieci, które padają ofiarą agresji ze strony rówieśników, często nie przyznają się do swoich problemów. Dlatego też, tak ważne jest, aby zarówno rodzice, jak i nauczyciele czujnie obserwowali wszelkie zmiany, jakie zachodzą w zachowaniu dziecka.

Agresywne dziecko – jak przeciwdziałać?

W profilaktyce agresji wyróżnia się trzy poziomy działań.

Po pierwsze: PROFILAKTYKA UNIWERSALNA – która kierowana jest do całej społeczności szkolnej. Niniejsze działania powinny obejmować:

• szkolenia dla nauczycieli obejmujące problematykę agresji oraz przemocy;

• stały monitoring sytuacji związanych z agresją, mających miejsce w środowisku szkolnym;

• opracowanie jasnych oczekiwań dotyczących zachowania dziecka;

• opracowanie jasnych procedur dotyczących reagowania w sytuacjach kryzysowych;

• działania edukacyjne obejmujące zarówno uczniów, jak i rodziców;

• uczenie dzieci najważniejszych kompetencji psychologicznych i społecznych, które okazują się niezbędne podczas rozwiązywania sytuacji konfliktowych.

Po drugie: PROFILAKTYKA SELEKTYWNA – która skierowana jest do osób znajdujących się w grupie zwiększonego ryzyka. Niniejsze działania powinny obejmować:

• budowanie więzi między uczniem z grupy ryzyka a pozostałymi członkami klasy;

• wzmacnianie więzi dziecka z rodzicami;

• uczenie dziecka najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych;

• ustalenie jasnych oczekiwań wobec postępowania dziecka;

• zapewnienie odpowiedniego wsparcia dla uczniów, którzy doświadczają trudnych emocji, nie tylko tych związanych z problemem agresji;

• angażowanie dziecka w życie klasy oraz namawianie go do uczestnictwa w różnych pozaszkolnych przedsięwzięciach.

Po trzecie: PROFILAKTYKA WSKAZUJĄCA – która skierowana jest do tych dzieci z grupy ryzyka, które przejawiają zachowania agresywne lub ryzykowne. Niniejsze działania powinny obejmować:

• przekazywanie dziecku właściwych norm i wartości społecznych;

• ćwiczenie z dzieckiem najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, dzięki którym będzie w stanie radzić sobie z trudnymi emocjami;

• korygowanie błędnych spostrzeżeń i przekonań dziecka dotyczących zachowania innych ludzi;

• informowanie dziecka o możliwych konsekwencjach podejmowanych przez niego czynów;

• nagradzanie zachowań pozytywnych dziecka.

Podsumowanie

Agresja wśród dzieci zawsze stanowić będzie niepokojące zjawisko. Jej przejawy doprowadzić mogą bowiem do poważnych konsekwencji, które wpływają na przejawianie określonych zachowań i postaw w życiu dorosłym. Dlatego też, tak ważne jest podejmowanie odpowiednich działań profilaktycznych, zarówno w środowisku szkolnym, jak i domowym. Dodatkowo, osoby, które doświadczają lub przejawiają zachowania agresywne powinny otrzymać fachowe wsparcie psychologiczne. Dzięki współpracy ze specjalistą możliwe staje się zrozumienie własnego zachowania oraz konsekwencji z nim związanych. Ponadto, podczas pracy z dzieckiem, psycholog jest w stanie wpłynąć na kształtowanie się w dziecku właściwych wzorców postępowania w sytuacjach konfliktowych.

Bibliografia

1. Aronson E., Wilson T., Akert R., Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań 2012;

2. Bandura A., Aggression: A social learning analysis. New Jersey 1973;

3. Bandura A., Walters R., Agresja w okresie dorastania. Warszawa 1968;

4. Barłóg K., Analiza zachowań agresywnych dzieci w wieku przedszkolnym a ich środowisko rodzinne, (w:) M. Binczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Warszawa-Poznań 2001;

5. Bryłka R., Wpływ rodziny na powstawanie agresji u dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2000;

6. Cywińska M., Zachowania agresywne u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym w sytuacjach konfliktu, (w:) D. Borecka-Biernat (red.), Zaburzenia w zachowaniu dzieci i młodzieży w kontekście trudnych sytuacji szkolnych i pozaszkolnych. Kraków 2011;

7. Kirwil L., Formowanie się agresywności u dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”. 1992, 10;

8. Liberska H., Matuszewska M., Wybrane czynniki i mechanizmy powstania agresji w rodzinie, (w:) M. Binczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Warszawa-Poznań 2001;

9. Pawłowska R., Agresja u dzieci w wieku dorastania – uwarunkowania rodzinne, „Problemy Rodzinne”.1991, 3;

10. Poraj G., Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencje. Łódź 2002;

11. Walęcka-Matyja K., Zachowania agresywne adolescentów jako efekt stylu wychowania w rodzinie pochodzenia, (w:) D. Borecka-Biernat (red.), Zachowania agresywne dzieci i młodzieży. Warszawa 2013;

12. Zimbardo P., Psychologia i życie. Warszawa 2005;

13. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-cyberprzemocy-wsrod-dzieci-i-mlodziezy.html;

14. https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/34/plik/ot-613_2.pdf.